Brisanje prošlosti: Razaranje kulturne baštine čovečanstva na prostoru Iraka i Sirije

Ekstremisti iz tzv. Islamske države (ISIL/ISIS) u svega nekoliko dana uništili su ili ozbiljno oštetili neke od najznačajnijih spomenika svetske kulturne baštine. Prema trenutno raspoloživim informacijama, drevni asirski grad Nimrud koji je osnovan u XIII veku stare ere, u značajnoj meri JE sravnjen sa zemljom. U još uvek nepoznatom obimu su razoreni i donedavno izvanredno očuvane ruševine Hatre, drevnog asirskog grada Dur-Šarukina u blizini Horasbada, kao i deo istorijskog zida i Nirgal kapije na lokalitetu Niniva.

Ceo proces do sada nezabeleženog razaranja dogodio se u izuzetno kratkom vremenskom intervalu i započet je 26. februara kada su pripadnici ISIL-a objavili propagandni snimak na kome su zabeležili sopstveno divljanje u muzeju Mosula gde su maljevima, čekićima i bušilicama u potpunosti uništili značajan deo eksponata, kao i dve monumentalne statue na lokalitetu Niniva.

Ovaj poslednji kontinuirani talas do sada neviđene namerne i sistematske destrukcije kulturnog nasleđa čovečanstva, predstavlja kulminaciju višemesečnog permanentnog razaranja spomeničke baštine koje pripadnici tzv. Islamskog kalifata sprovode na teritoriji Iraka i Sirije koju kontrolišu.

Od svog nastanka, samoproglašena Islamska država pristupila je razaranju čitavog niza drevnih struktura, lokaliteta i artefakata pravdajući svoje postupke subjektivnim tumačenjem Islama. Prema tumačenju ISIL-a, uništeni spomenici su predstavljali „simbole idolopoklonstva“, odnosno „uvredu za Muhameda“. Uporedo, apsolutno svi lokaliteti i muzeji koji se nalaze na prostoru koje ISIL kontroliše, izloženi su permanentnoj pljački. Dakle, njihovim pripadnicima, ideolozima, vođama ne predstavlja problem to što na delu ostataka te prošlosti dobro zarađuju. Prema pojedinim informacijama, predvodnici Islamske države prodajom arheološkog nasleđa i drugih predmeta materijalne baštine, obezbeđuju deo novca za kupovinu oružja.

Čuveni lokalitet Dura Europos osnovan u III veku p.n.e. čiji ostaci leže na obali Eufrata u Siriji i koji je zbog svoje očuvanosti u stručnim krugovima nazivan ,,Pompejima pustinje“ opljačkan je i razoren do neprepoznatljivosti. Sudeći prema satelitskim snimcima, cela površina ovog grada na kome su inače otkriveni i ostaci najstarije crkve na svetu, prekopana je sa hiljadu jama koje su načinjene u proteklom periodu od strane pljačkaša.

Jedan od najstarijih gradova na svetu – Mari, koji je lociran na obali Eufrata u Siriji i čiji kulturni slojevi sežu u prošlost sedam milenijuma, takođe je sudeći prema satelitskim snimcima u potpunosti devastiran i opljačkan.

Opljačkan i devastiran je i Tel Brak (drevni Nagar). Ovaj izuzetno bitan arheološki lokalitet koji je bio naseljen između šestog i drugog milenijuma p.n.e. postao je čuven nakon otkrića tzv. „Hrama Oka“ starog između 5300 i 5500. godina.

Pored razaranja i pljačke brojnih arheoloških nalazišta, hrišćanskih, alavitskih i šiitskih svetilišta, radikalni suniti iz redova ISIL-a uništili su i neke sunitske verske objekte i mesta hodočašća koja se nisu uklapala u njihovu percepciju o Islamu.

Krajem jula prošle godine u potpunosti je eksplozivom uništena džamija proroka Jone u Mosulu koja je sagrađena na mestu na kojem se prema predanju nalazio nalazio njegov grob. Razlog za razaranje ovog objekta koji je nekada bio nestorijansko-asirska crkva prema ekstremistima je bio taj što je „džamija postala mesto otpadništva a ne molitve“. Džamija je bila locirana na jednom od neistraženih brežuljaka Ninive, iznad dela delimično iskopane palate asirskog vladara Esarhadona. Odmah posle razaranja, pripadnici Islamske države su raskopali ovu lokaciju u potrazi za drevnim artefaktima čime su nepovratno uništili kulturne slojeve.

Grad Tikrit takođe je predstavljao metu islamista koji su u njemu u potpunosti uništili asirsku ,,Zelenu crkvu“ sagrađenu početkom VIII veka.

U sirijskom gradu Deir ez-Zor ekstremisti ISIL-a su u potpunosti uništili jedinstveni muzejski kompleks sa crkvom posvećen genocidu nad Jermenima.

Početkom januara, Islamska država je u potpunosti spalila centralnu i univerzitetsku biblioteku u Musulu koje su sadržale mnoštvo vrednih knjiga. Takođe, u Mosulu je temeljno razrušena i grobnica čuvenog arapskog filozofa iz XII veka, Ibna al-Athira.

Ipak, kulminacija razaranja usledila je krajem februara i početkom marta ove godine, kada su za svega nekoliko dana prema trenutno dostupnim informacijama ekstremisti ISIL-a razorili najznačajnije arheološke lokalitete na prostoru provincije Niniva u Iraku koju kontrolišu od sredine 2014 godine. Tako su drevni asirski gradovi i neprocenjivi spomenici baštine čovečanstva Nimrud, Niniva i Dur Šarukin sa ostacima nekada velelepnih palata, biblioteka i zidina pretrpeli do sada različite stepene razaranja o kojima još uvek ne postoje tačne informacije. Monumentalni i jedinstveni ostaci Hatre osnovane u III veku stare ere koji se nalaze na listi Uneska, takođe su razoreni u nepoznatoj meri.

Bogata kulturna baština Iraka koji predstavlja kolevku civilizacije u kojoj je nastalo pismo, prvi matematički proračuni, začeci astronomije, književnosti i čitavog korpusa civilizacijskih tekovina čovečanstva, ugrožena je permanentno, još od 2003. godine, odnosno od vojne invazije SAD-a na tu zemlju. Podsetimo se da je nakon pada Bagdada svet ostao šokiran snimcima pljačkanja i razaranja najznačajnije baštine čovečanstva koje se desilo prilikom katastrofalnog pustošenja Nacionalnog muzeja Iraka u Bagdadu, koga trupe SAD-a nisu zaštitile. Tada je značajan deo artefakata iz sumerskog, akadskog, starovavilonskog, novovavilonskog i asirskog perioda ukraden ili uništen. Iako je najveći deo ukradenih artefakata u proteklih nekoliko godina vraćen u muzej, neki od njih se i dalje vode kao nestali i moguće je da su zauvek izgubljeni. Simbolični gest konačnog otvaranja muzeja u Bagdadu 1. marta ove godine, u trenutku dok su pripadnici ISIL-a devastirali lokalitete u provinciji Niniva, predstavljao je na neki način čin očajničkog apela svetske stručne javnosti i vlade Iraka međunarodnoj zajednici da učini sve što je moguće kako bi zaustavili razaranje kulturnog nasleđa čovečanstva koje sprovodi Islamska država. Na žalost, prema oceni stručnjaka, međunarodnoj zajednici kulturna baština nije na visokoj listi prioriteta. U tom kontekstu, izuzev nesumnjive odgovornosti ISIL-a nameće se pitanje da li je međunarodna zajednica mogla da uloži više napora za očuvanje barem najznačajnijih arheoloških lokaliteta u Iraku i Siriji?

U Siriji je, izuzev lokacija koje su sistematski i namerno uništene od strane ISIS-a, kulturna baština pretrpela i različite stepene razaranja zbog intenzivnih ratnih dejstava koje već nekoliko godina traju u toj zemlji. Od početka građanskog rata u Siriji koji je proistekao iz serije demonstracija protiv Asadovog režima započetih sredinom marta 2011. godine, prema poslednjem izveštaju instituta UNOSAT objavljenom krajem prošle godine, nekoliko stotina lokacija spomeničke baštine je razoreno, oštećeno ili opljačkano. Fokusirajući se na analize 18 lokacija, od kojih se 6 nalazi na listi svetske baštine Uneska, UNOSAT je na osnovu analize satelitskih snimaka i podataka prikupljenih na terenu objavio izveštaj u kome se ukazuje na kataklizmičke razmere razaranja kulturne baštine na čitavom prostoru Sirijske Arapske Republike. UN u svom izvještaju navode kako je 290 lokacija direktno pogođeno borbama, od kojih je 24 u potpunosti uništeno. Za 104 lokacije ističe se da su pretrpela teška oštećena, 85 oštećenja manjeg obima, dok se za 77 lokacija navodi da su moguća oštećenja.

Još tokom 2013. godine Komitet za svetsku kulturnu baštinu Uneska je odlučio da drevni grad Alepo, istorijsko jezgro Damaska, Palmiru, Bosru, lokacije drevnih sela lociranih na severu Sirije i fortifikacije Krak de Ševalje i Saladinovu citadelu, koji čine deo svetske kulturne baštine na prostoru Sirije, stavi na listu ugrožene svetske baštine navodeći pri tome da su u toj zemlji ,,ugroženi spomenici ljudske civilizacije“. Međutim od tada do danas se stanje u ovoj zemlji po pitanju ugroženosti spomenika kulturne baštine višestruko pogoršalo dok je stopa arheološkog kriminala porasla više od deset puta.

Prema izveštajima Asocijacije za zaštitu sirijske arheologije (APSA), stepen devastacije nastale ratnim dejstvima i pljačkom je toliki da su mnogi lokaliteti dovedeni do neprepoznatljivosti. U Siriji je do sada oštećeno ili uništeno više od 1500 verskih objekata uključujući brojne srednjovekovne hrišćanske crkve i džamije. Takođe, razorene su brojne srednjovekovne tržnice, medrese, hamami, kao i mnogi muzeji, spomenici, biblioteke i čitav niz drugih lokacija koje predstavljaju istorijsko i kulturno nasleđe.

Rimski gradovi Bosra i Palmira koji se odlikuju izvanredno očuvanom monumentalnom arhitekturom predstavljaju stalnu metu pljačkaša. Na satelitskim snimcima uočena su brojna oštećenja na mnogim strukturama koje se nalaze na oba lokaliteta.

Čuvena srednjovekovna fortifikacija malteških vitezova (hospitalaca) Krak de Ševalje koju su izgradili Jovanovci tokom XII veka i koja predstavlja najbolju očuvanu krstašku tvrđavu na svetu, takođe je u više navrata pretrpela oštećenja. Iako tačan stepen devastacije nije poznat, sudeći prema raspoloživim izveštajima neki delovi ovog impozantnog utvrđenja su delimično ili potpuno razrušeni.

Impozantna Saladinova citadela (Saone) koja zajedno sa Krak de Ševaljeom predstavlja najznačajniji i najočuvaniji primer srednjovekovne fortifikacijske arhitekture u ovom delu sveta, takođe je pretrpela oštećenja.

Ruševine drevnog grada Ebla (Tel Mardik) predstavljaju ostatke najstarijeg kraljevstva na prostoru Sirije koje je bilo izuzetno razvijeno tokom trećeg i prve polovine drugog milenijuma p.n.e. Ostaci ovog drevnog grada pretrpeli su ozbiljna oštećenja dok je sudeći prema satelitskim snimcima ceo arheološki kompleks devastiran jamama i tunelima iskopanim od strane pljačkaša koji permanentno odnose artefakte sa ovog lokaliteta.

Sirijski grad Alepo sa svojim jedinstvenim istorijskim jezgrom u čijem središtu se nalazi impozantna srednjovekovna citadela sa kulturnim slojevima starim nekoliko milenijuma, predstavlja jedan od najstarijih gradova na svetu. Lokacija na kojoj se nalazi istorijsko jezgro Alepa bila je naseljena u kontinuitetu u proteklih sedam hiljada godina. Alepo je u svojoj bogatoj prošlosti predstavljao jedan od najznačajnijih urbanih centara starog Istoka još tokom bronzanog doba. Otprilike pre 4400 i 4300 godina, ovaj grad je bio jedan od najznačajnijih trgovačkih centara kao i političko središte značajnog kraljevstva Armani (Armu, Arman). Do izbijanja građanskog rata, kroz čitavu svoju prošlost, Alepo je odisao kosmopolitizmom. Zahvaljujući svom istorijskom jezgru čije je formiranje počelo tokom VIII veka i koje se sastoji od nekoliko desetina neprocenjivih istorijskih spomenika nastalih između XII i XVI veka, Alepo je do izbijanja rata važio za „muzej arhitekture na otvorenom“.

Od intenziviranja sukoba u ovom gradu krajem jula 2012. godine do kraja 2014. godine, prema izveštaju posebne komisije UN sastavljenog na osnovu analize satelitskih snimaka, u Alepu su u potpunosti uništene 22 istorijske lokacije, 48 je pretrpelo ozbiljna oštećenja, 33 umerena, dok su 32 objekta verovatno oštećena.

Krajem septembra 2012. godine u Alepu je spaljen značajan deo suka, najveće pokrivene srednjovekovne pijace na svetu koja se sastojala od brojnih objekata nastalim u XIV veku i nekoliko hiljada radnji sa najrazličitijom robom koje su se protezale u dužini od nekoliko kilometara.

Tokom sukoba između vladinih snaga i pobunjenika aprila 2013. godine u potpunosti je uništen raritetan minaret Velike džamije, odnosno tzv. Džamije Omajada koji je sagrađen 1090. godine tokom vladavine Seldžuka. Kompleks džamije čija je izgradnja započela u VIII veku a koji je konačan izgled kakav je imao do razaranja dobio između XII i XIV veka takođe je pretrpeo visok stepen razaranja.

Teška oštećenja je pretrpela i citadela locirana u središtu grada, budući da je više puta granatirana. Gradski muzeji i biblioteke sa izuzetno vrednim artefaktima, umetničkim predmetima i rukopisima su većinom opljačkani, dok je značajan deo ovog nasleđa izgoreo u požarima nastalim u intenzivnim borbama koje se vode u ovom gradu čiji su pojedini delovi, praktično u potpunosti zbrisani.

Neprocenjivo nasleđe na prostoru Sirije katastrofalno je stradalo u intenzivnim ratnim dejstvima, kao i u pljačkama, kojima je izloženo od izbijanja građanskog rata početkom 2011. godine. Pored toga, sistematskim i namernim uništavanjem lokaliteta, istorijskih spomenika i drevnih artefakata koje sprovodi Islamska država, cela ova tragedija je dobila do sada neviđenu i zaprepašćujuće monstruoznu dimenziju.

Na teritoriji koju kontroliše Islamska država nalazi se oko 1800 od ukupno preko 12.000 arheoloških lokaliteta koliko je registrovano na prostoru Iraka. Mnogi od njih su, kao i brojni lokaliteti na prostoru Sirije, zauvek uništeni u kampanji „brisanja prošlosti“, pljačke i kulturocida koje temeljno sprovodi ISIL u kontekstu svoje fundamentalne verske i političke mitologije.

U svega nekoliko dana ISIL je sistematski uništio sve ono što ni jedna država, verska ili etnička grupa koja je vladala na prostoru Međurečija, Levanta i Bliskog istoka nije uništila tokom prethodnih vekova. Neprocenjivi arheološki lokaliteti i druga baština locirani na prostoru ,,kolevke civilizacije“ i Sirije, zauvek su zbrisani od strane indoktrinisanih fanatika i modernih varvara XXI veka kroz njihovu ideologiju potpune destrukcije.

Autor je arheolog i antropolog