Višak istorije kao umetnički materijal

Da li ideološki artefakti, relikvije i insignije govore isključivo o vremenu i vrednostima u kom su imali status ideoloških totema i religijskih insignija – u ovom slučaju komunizma i (samoupravnog) socijalizma – ili možda i o nama, tačnije: našim strahovima, idealima, nadama, projekcijama, očekivanjima, tabuima, ponosu, stidu, i tsl? Koliko učitane i upisane, lične i kolektivne (pred)istorije utiču na našu sadašnjicu? U kojoj je meri naše današnje post/demokratsko, tranziciono, (centralno)evropsko i balkansko ja uslovljeno i neposredno određeno upravo iskustvom komunizma? Kontekst Jugoslavije i jugoslovenstva – njene zajedničke kulture, političkog, intelektualnog (umetničkog) i emotivnog nasleđa – bili su ako ne inicijalni pokretači, onda svakako tematsko jezgro oko kog se razvijala umetnost Balinta Sombatija (1950), zajedno sa kojim se i sama menjala, nadograđivala i kontekstualno usložavala.

Umetnik kao radnik na polju demistifikovanja kolektivnih zabluda

Uloga Nove levice i studentskog bunta 1968. i u SFRJ dala je zamah kritičkoj kulturi – prevashodno filmu, književnosti i vizuelnim umetnostima. Umetnici se usuđuju da slobodnije progovore i o tamnijim stranama i naličjima jugoslovenskog „socijalističkog raja“. Istovremeno, prividne liberalizacije društvene i političke klime smenjuju se s periodima neostaljinizacije i različitih oblika administrativnih progona mislećih umetnika. Sve ovo na Sombatija ostavlja snažan utisak, tako on za ključnu strategiju svoje umetnosti bira demistifikovanje ispraznosti vladajućih ideoloških mitova i motiva. Smeštena u međuprostor između politike i poetike, estetike i etike – u epicentru umetnikovih interesovanja nalazi se sudbina Titovog jugoslovenskog socijalističkog raja, kao neposredne novovekovne istorijske potvrde Fukoove ideje društvenog tela i teze o tome kako kraljevo telo nije metafora već politička stvarnost, tačnije da je njegovo fizičko prisustvo nužno za funkcionisanje monarhije.

Srednja Evropa kao duhovna činjenica

Krećući se u bodrijarovskom području hiperstvarnosti, ideološke matrice Balint koristi i tokom 1980-ih. Za razliku od njegovog duhovnog sabrata i najboljeg prijatelja Slavka Matkovića, koji se sve više zatvara u Suboticu kao vlastiti geto – Sombati nastavlja da putuje, izlaže, piše, komunicira. U njegovom radu definiše se svest o sudbinskoj obeleženosti pripadništvom centralnoevropskom duhovnom prostoru. Prevashodno kao svest da je to prostor koji poseduje snažnu i dinamičnu tradiciju avangardnog umetničkog delovanja – Sombati se neposrednije upoznaje sa srpsko-hrvatskim zenitizmom i delovanjem Ljubomira Micića i Dragana Aleksića, aktivnostima i delima mađarskih međuratnih avangardista (prevashodno krugom oko Kašaka). Srednja Evropa prostor je u kom Sombati pronalazi temeljne etičke i estetičke motivacije. Ona je ogledno polje iskušavanja poroznih i nestalnih granica umetničkih jezika (jezika umetnosti), i njihovih dovođenja u protivurečne društvene odnose/kontekste i korelacije.

Umetnost krvlju: Sombati u 1990-im

Početkom 1990-ih u Sombatijevoj umetnosti primat preuzima žanr performansa i izvođenje mentalnih skulptura (instalacija). Formalne aspekte dela često podređujući potrebi za zauzimanjem stava, Sombati biva među prvim ovdašnjim umetnicima koji aktivistički reaguju na ratnu stvarnost. Inflacija, sankcije, ratovi, izbeglištvo, deportacije, egzekucije i brojne druge traume kojima je obeležen raspad SFRJ kod njega proizvode situaciju koju definiše kao demonstraciju stanja neprekidne umetničke mobilnosti. Njegove akcije su radikalnije a poruke direktnije i ogoljenije. Realni sadržaji Sombatijeve umetnosti postaju traume kroz koje (bilo kao društvo bilo kao individue) tih godina dramatično prolazimo. Spoljašnji svet i totalitarna stvarnost postaju materijal iskorišćen za kreiranje specifične geografije unutrašnjeg otpora – sa podrazumevajućim opasnostima kojima se umetnik takvim činjenjem izlaže.

Umetnost kao simptom kulture

Odnoseći se prema umetnosti kao prema simptomu kulture, prostoru permanentnog upisivanja, ispoljavanja, preispitivanja i iskušavanja različitih (manipulativnih) oblika manifestovanja društvenih moći – u vremenskom luku dugom četiri i po decenije, Sombati umetnički deluje držeći se nepromenjenih etičkih načela i motivacija. Mladalačke ideje i težnje za boljim, lepšim i pravednijim svetom vremenom su pretočene u prepoznatljiv umetnički i etički kredo koji bi se, u najkraćem, mogao svesti na tri dominantna principa: a) nikada ne biti u gomili, b) imati (zauzimati) stav i c) ne činiti kompromise (kako sa samim sobom tako ni sa sredinom).

Za Sombatija umetnost se manifestuje kao lični arhiv – mesto u kom su sistematično pohranjeni različiti: ideali, slike, sećanja, znanja, zabrane ili tabui koje je sobom nosilo, uvek neizvesno i dinamično, bivanje umetnikom i postojanje umetnošću na prostoru gde je istorija zgusnuta više no igde drugde i gde se ista oduvek prelamala preko leđa pojedinca. Preko mreže složenih odnosa na relaciji umetnost-kultura-društvo-politika-ideologija, Sombati tematizuje i današnju potragu istočnoevropskog čoveka za novim i drugačijim identitetima dok, dezorijentisan i nesiguran, tumara u procepu između odbačenih recidiva postsocijalizma i nekritički prihvaćenih (prikrivenih) represalija postkapitalizma. Krećući se u međuprostoru lociranom na pola puta između brisanja (genetski) upisanih tragova i kôdova, i onih novih koji se upravo formiraju, konstruišu ili falsifikuju (ne postaje jasnije) – Sombati otelotvoruje bojsovsko shvatanje umetnosti kao socijalne plastike, odnosno situacije u čijem se krajnjem ishodu sam umetnik ospoljava, manifestuje i (samo)realizuje kao vlastita umetnost.