Akcija preživelih logoraša

Hajke Karge: SEĆANJE U KAMENU – OKAMENJENO SEĆANJE? (7)

Hajke Karge rođena je 1970. godine u Švedtu na Odri. Završila je studije istorije i sociologije posvećujući posebnu pažnju proučavanju jugoistočne Evrope. Doktorsku disertaciju o kulturi sećanja u Jugoslaviji odbranila je 2006. godine na Evropskom institutu za visoko obrazovanje u Firenci. Zaposlena je kao profesorka istorije na Univerzitetu u Regensburgu. Glavno područje njenog naučnog rada je kulturna i društvena istorija XIX i XX veka. U feljtonu uz saglasnost izdavača Biblioteke XX vek objavljujemo najzanimljivije odlomke iz njene knjige „Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?“.

Novac za to potreban obezbedilo je Izvršno veće Republike Hrvatske. Raniji vlasnici zemlje su ili preseljeni na neki drugi plac koji im je dodeljen ili su isplaćeni. Ne mnogo pre toga, od sredine 1953. godine, članovi regionalnog Odbora za spomenik u Jasenovcu su preliminarno uredili teren i provizornim drvenim tablama obeležili neka važna mesta u nekadašnjem logoru.

U ranije pomenutom elaboratu Zavoda za zaštitu spomenika, koji je 16. aprila 1956. godine poslat ne samo hrvatskom ogranku, već i Centralnom odboru Saveza boraca u Beogradu, nešto su bliže opisane ove table, koje su se još uvek tamo nalazile:

„Oko 30 mjesta, na kojima su bile zgrade odnosno logorske građevine, danas je označeno tablama koje nisu estetske i vrlo su propale. Budući da je to osjetljiva stvar, a ujedno treba da se ovakvi natpisi nedvojbeno razlikuju i od prometnih znakova i imena ulica potrebno je da se u natjecaju od projektanata zatraži likovno i tehničko rješenje obilježavanja objekata.“

Iz tog elaborata se može zaključiti mnogo toga u više pogleda. On najpre ukazuje na to da do tog trenutka nije raspisan nijedan konkurs, ili da se barem u Hrvatskoj o takvom konkursu nije ništa znalo, budući da elaborat počinje obrazloženjem (zašto je on sastavljen), naime kaže se da

„Centralni odbor SB FNRJ ima osigurana izvjesna sredstva za uređenje logorskog područja i raspisivanja natječaja s tim u vezi. Kako drugovi u Jasenovcu i u Savezu boraca NRH nemaju ni približnih informacija o koncepciji toga uređenja ovaj Zavod smatra svojom dužnosti, kao nadležni Zavod za zaštitu spomenika, da naslovu skrene pažnju na uslove, koje nameće suvremena zaštita historijskih spomenika.“

Osim toga se na kraju tog dela teksta traži bliži kontakt od strane Saveza boraca sa Zavodom za zaštitu spomenika u Hrvatskoj:

„U to ime molimo da nam se u svoje vrijeme dostavi na uvid nacrt raspisa natječaja za uređenje logora, kako bi se zajedničkim savjetovanjem svih zainteresiranih faktora došlo do najboljeg rješenja.“

S priličnom sigurnošću se može reći da se toj molbi nije izašlo u susret. Tek 1963. godine, kada je gotov projekt spomenika vraćen u Zagreb da bi bio izveden, Milenković, kao predstavnik Saveznog odbora Saveza boraca Jugoslavije, informisao je hrvatske drugove šta se u međuvremenu događalo i zašto se sve toliko oteglo. Ako situaciju iz 1956. godine, kada je Savez boraca već otkupio nekadašnje zemljište logora na hrvatskoj strani, ogradio ga i posadio travu, uporedimo sa kasnijim opisima tog područja, videćemo zapanjujuće paralele. U izveštaju iz Hrvatske o stanju spomenika iz NOB-a u republici čitamo o situaciji u Jasenovcu 1961. godine:

„Radi se sada na obilježavanju Jasenovca, gdje je otkupljeno zemljište, koje je ograđeno i zatravljeno, a o daljem radu se brinu Centralni Odbori Saveza boraca i RIV.“

Dakle, ništa se nije pomerilo od sredine pedesetih godina, ili barem o tome nema informacija drugačijih od onih iz 1954. i 1956. godine. Stvarna inicijativa za postavljanje spomenika otad je na Odboru, te tako na Savezu boraca, i o toj stvari u Hrvatskoj nema nikakvih bližih informacija.

Pored već zamrle regionalne inicijative, neuspešnih inicijativa Zavoda, neuspešnih zato što na njih niko nije odgovorio, kao i verovatno neuspešnih inicijativa Odbora da se raspiše konkurs – krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina na scenu je stupio jedan novi akter. On doduše nije mogao da se u pregovorima sa saveznim nivoom izbori za to da postane onaj koji zaista ima pravo odlučivanja o postavljanju jasenovačkog spomenika, ali je barem pokušao da preko javnih praksi izvrši pritisak da se ubrza dolaženje do rešenja. Od kraja pedesetih i početka šezdesetih preživeli logoraši i članovi njihovih porodica su u svim republikama imali svoje prve formalne organizacije. Naročito u pogledu Jasenovca preživeli su bili izrazito aktivni u borbi za to da se podigne spomenik. Jedan dokument iz osamdesetih govori da je na prelazu iz pedesetih u šezdesete godine formirana beogradska inicijativa koja se pod imenom „Akcioni odbor logoraša Jasenovca“ borila pre svega za „postavljanje spomenika palima u Jasenovcu“.

Nastavlja se