Različita shvatanja Jugoslavije

Dobrica Ćosić je priznavao da Srbi „ne shvataju šta Slovencima za nacionalni opstanak znači jezik“, da se „bahato i oholo odnose prema svemu što nije srpsko, pa se tako animozno i necivilizovano ponašanju prema slovenskim posebnostima“, da „ne pokazuju neophodno razumevanje za slovenački način života“

„Jugoslovenstvo u srpskoj i slovenačkoj svesti nema isti sadržaj i vrednost. Za Slovence, ako dobro razumem, od Cankara do Kocbeka, jugoslovenstvo je isključivo politička, to jest državna kategorija, bez integrativnih sadržaja i težnji; u slovenačkom jugoslovenstvu samo se čuvaju slovenačka samobitnost i neposredni interes. Od stvaranja zajedničke države 1918 (zbog srpske dijaspore i odlučujuće uloge Srbije u rušenju Austrougarske i oslobođenju Južnih Slovena) jugoslovenstvo je bit srpske nacionalne svesti. U tom jugoslovenstvu, pored političko-demokratskih sadržaja, postoje i primese oslobodilačkog pijemontizma koji se izražavao u političkim zahtevima za političkom dominacijom, lako se preobražavao u nacionalnu suprematiju, javljao se kao spontana težnja za integralizmom, osobito kod Srba 'prečana'. Negacija ovog tradicionalnog jugoslovenstva, nazvao bih revolucionarnim i partizanskim, koje je iskreno internacionalističko i spontano integrativno, što u biti ugrožava slovenački etnocentrizam i istorijski utemeljen strah od gubitka svog identiteta. To partizansko jugoslovenstvo javlja se danas (1987. – L.P.) kao ideološki anahronizam, kao zaostala svest generacije na odlasku, jer se Savez komunista svojom preformulisanom nacionalnom politikom odrekao partizanskog jugoslovenstva. Otuda se poslednjih godina i sa srpske strane javljaju žestoke reakcije na slovenačko odbijanje jugoslovenstva, a to se odbijanje tumači kao slovenački nacionalizam i separatizam, što, po mom mišljenju, nije demokratski stav.“

Drugim rečima, demokratija podrazumeva razumevanje za osetljivosti Slovenaca u pitanjima kao što su jezik, tradicija i način života. Ali, za više od toga, mora se pretpostaviti reakcija. Svođenje jugoslovenstva na politički interes, Dobrica Ćosić je video kao izraz nezahvalnosti Slovenije za žrtve koje je srpski narod ugradio u temelje Jugoslavije, u kojoj je Slovenija tek i postala to što jeste. On u svojim „Piščevim zapisima (1981-1991)“… navodi „Srbija je stvorila Sloveniju sa današnjim teritorijama, a ova im uzvraća ubijanjem srpskih vojnika“. Ali, pre svega, kao klicu razlaganja Jugoslavije, kao osu antisrpske koalicije. U istom spisu stoji i ovo Slovenci su grobari Jugoslavije“. „Slovenija je bila udarna pesnica antisrpske koalicije“ To je <I>prvi i osnovni razlog njegove zaokupljenosti Slovencima i Slovenijom<I>.

Drugi razlog, ideološki kao i prvi razlog, i neodvojiv od njega, ležao je u strahu da se Jugoslavija, pošto je 1948. godine odbranila nezavisnost, ne okrene Zapadu, ne napusti socijalne vrednosti narodne revolucije i pristane na kapitalizam i građansko društvo. I sa tog je stanovišta Slovenija, za Dobricu Ćosića, bila potencijalno najopasnija. Sa svojom razvijenošću, ekonomskom logikom i pragmatizmom, a u dodiru sa Italijom i Austrijom, ona je već bila „unutrašnji Zapad“. To objašnjava dnevnički zapis 4. maja 1954. godine, dok su još snažni efekti unutrašnjeg jedinstva prema Kominformu – „Svi mrze Slovence“.