Zamke politike pamćenja

Hajke Karge: SEĆANJE U KAMENU – OKAMENJENO SEĆANJE? (2)

Hajke Karge rođena je 1970. godine u Švedtu na Odri. Završila je studije istorije i sociologije posvećujući posebnu pažnju proučavanju jugoistočne Evrope. Doktorsku disertaciju o kulturi sećanja u Jugoslaviji odbranila je 2006. godine na Evropskom institutu za visoko obrazovanje u Firenci. Zaposlena je kao profesorka istorije na Univerzitetu u Regensburgu. Glavno područje njenog naučnog rada je kulturna i društvena istorija XIX i XX veka. U feljtonu uz saglasnost izdavača Biblioteke XX vek objavljujemo najzanimljivije odlomke iz njene knjige „Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?“.

Analizom ovih strategija, zahvaljujući kojima je nastao zvaničan interpretativan okvir za Jasenovac, moguće je pokazati koliko je politika pamćenja u Jugoslaviji bila kadra da vrši kontrolu, ali i kakve su granice i zamke politike pamćenja koja je uređena poput one u Jugoslaviji.

Još pre nego što su savezni i republički organi Saveza boraca u Beogradu i Zagrebu obratili pažnju na temu Jasenovac, u samom Jasenovcu je osnovan Inicijativni odbor za gradnju spomenika žrtvama fašizma Jasenovac. Prvo pominjanje tog Inicijativnog odbora na koje sam naišla potiče iz maja 1952. godine, u formi dopisa koji je Inicijativni odbor poslao republičkom odboru Saveza boraca u Zagrebu. Vredi preneti duži citat zato što je taj dokument prvo upućivanje na nameru da se podigne spomenik žrtvama Jasenovca. I ne samo to, taj dopis otkriva da već postoji, doduše uzak ali zvaničan okvir interpretacije kojim se Inicijativni odbor služio u obrazloženju projekta spomenika. I konačno, dopis i potonja četvoromesečna razmena pisama s Glavnim odborom Saveza boraca Hrvatske u Zagrebu upečatljivo svedoče o tome kako se nadležnost nad mestom Jasenovac, nad njegovom istorijom i nad tim šta je pravo značenje te istorije postepeno prenosila s jedne instance na narednu: od regiona i republike pa sve do glavnog grada zemlje, Beograda. Dakle, u tom dopisu Inicijativnog odbora kaže se sledeće:

„Na inicijativu Osnovne Partijske Organizacije u Jasenovcu, a u zajednici sa svim masovnim i društvenim organizacijama, kao i predstavnicima Vlasti u Jasenovcu donesen je sljedeći zaključak:

1. Tokom Drugog svijetskog rata Jasenovac je bio jedan od najzloglasnijih logora u svijetu. U njemu su položili živote stotine hiljada građana naše zemlje, a za stvar oslobođenja naših naroda. Ovim svijetlim žrtvama, u našoj historiji, do danas nije dan neki vidan spomenik. S obzirom na njihove svijetle žrtve, koje pokoljenja ne smiju nikada zaboraviti, donijeli smo zaključak da se na bivšem logoru izradi jedan monumentalan spomenik sa međunarodnim parkom oko njega.

S obzirom na potrebu kulturno prosvjetnog uzdizanja našeg naroda donijeli smo sljedeći zaključak: Jasenovcu kao većem mjestu i centru ovog dijela Posavine potrebna je „osmogodišnja škola“. Povezujući to sa gradnjom spomenika donijeli smo zaključak, da bi se u čast žrtava fašizma uz spomenik sagradila „osmogodišnja škola“ u kojoj bi se uredio i muzej posvećen žrtvama fašizma… Sa ovom zamisli smo putem ovakovog dopisa upoznali Saveznu kao i sve Republičke vlade, te Savezne i Republičke odbore ‘Saveza boraca’, N. F. i ‘Udruženje rezervnih oficira’ da bi nam dali svoja mišljenja i priloge za provođenje istog zadatka. Naša je zamisao da bi ovaj zadatak izvršili putem priloga organizacija, poduzeća i pojedinaca, što bi ostvarili putem dopisa i raspisa dnevne štampe. Umoljavamo Vas da bi nam se javili i dali svoje mišljenje i priloge. Nakon odobrenja za početak rada mi ćemo Vas o detaljima upoznati“

Godina 1952. očigledno predstavlja razdelnicu: eksplozivnu snagu i relevantnost ovog mesta pamćenja, koje je u to vreme tek nastajalo; pre te godine nije bilo moguće shvatiti pošto one još nisu ni postojale. Kao i mnoga druga mesta, i Jasenovac, kao bivši koncentracioni logor, još nije imao svoje čvrsto mesto u zvaničnom jugoslovenskom kanonu pamćenja. Samo tako je moguće razumeti da je maja 1952. godine projekt predstavljen potpuno u skladu s uobičajenim procedurama u pogledu izgradnje spomenika, i da se za njega od Zagreba nije moglo tražiti ništa više osim građevinske dozvole.

U to vreme, na desetogodišnjicu izbijanja ustanka, u mnogim mestima širom zemlje osnivaju se inicijativni odbori za izgradnju regionalnih spomenika. I to što se Inicijativni odbor s molbom za prihvatanje projekta spomenika obraća Glavnom odboru Saveza boraca Jugoslavije apsolutno je u skladu sa smernicama koje su preporučivale centrale Saveza boraca. Konačno, predloženi projekat treba da finansiraju stanovnici tog regiona svojim prilozima – i to je bio sasvim uobičajen način za finansiranje spomeničkih projekata.

Nastavlja se