Žrtve i popisi stanovništva

Hajke Karge: SEĆANJE U KAMENU – OKAMENJENO SEĆANJE? (10)

Hajke Karge rođena je 1970. godine u Švedtu na Odri. Završila je studije istorije i sociologije posvećujući posebnu pažnju proučavanju jugoistočne Evrope. Doktorsku disertaciju o kulturi sećanja u Jugoslaviji odbranila je 2006. godine na Evropskom institutu za visoko obrazovanje u Firenci. Zaposlena je kao profesorka istorije na Univerzitetu u Regensburgu. Glavno područje njenog naučnog rada je kulturna i društvena istorija XIX i XX veka. U feljtonu uz saglasnost izdavača Biblioteke XX vek objavljujemo najzanimljivije odlomke iz njene knjige „Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?“.

Godinu dana kasnije, na Međunarodnoj mirovnoj konferenciji u Parizu avgusta 1946. godine, predsedavajući jugoslovenske delegacije, Edvard Kardelj, izneo je broj od 1 706 000 nastradalih u ratu na teritoriji Jugoslavije. Budući da je prvi poratni popis stanovništva organizovan tek 1948. godine, nijedan od ovih brojeva nije mogao da bude zasnovana na demografskim podacima. Ipak, teorijski, on se mogao osloniti na istraživanja Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, čiji je rad počeo još 1944. godine. Cilj ove komisije je bio da pripremi podatke o ratnoj šteti na jugoslovenskom tlu, koji će biti izneti na pariskoj mirovnoj konferenciji u okviru pregovora o reparacijama. Deo toga je bio popisivanje civilnih žrtava rata, koje je trajalo sve do 1947. godine, kada je rad Komisije iznenada prekinut iako popisivanje nije završeno. Glavni razlog za prekid rada bio je to što Komisija nije mogla da pruži dokaze za broj od 1,7 miliona žrtava – ona je zapravo iznela brojku od 505 182 civilne žrtve na celokupnom jugoslovenskom tlu.

Dakle, broj žrtava koji je Komisija iznela do 1946. godine nije bio u skladu ni sa već propagiranim ukupnim brojem od 1,7 miliona žrtava rata, kao što nije bio u skladu ni sa brojem žrtava koji se odnose na Jasenovac. Doduše, Državna komisija već u decembru 1945. godine u izveštaju Nirnberškom sudu bez dodatnih dokaza navela je iskaz jasenovačkog opštinskog notara Milana Dužemljića po kome „do kraja 1943. godine u logoru Jasenovac ubijeno je najmanje 600.000 ljudi“. Ali, pošto je prema podacima Komisije iz 1946. godine moglo da se prebroji ukupno oko 500.000 žrtava rata (ne računajući poginule borce) na celokupnoj teritoriji Jugoslavije, ovaj broj naprosto nije mogao biti tačan.

Nakon prekida rada Komisije svi njeni neobjavljeni dokumenti predati su demografskom odseku Saveznog zavoda za statistiku u Beogradu na dalju obradu. Od saradnika je u proleće 1947. godine traženo, verovatno na zahtev samog Kardelja, da se statistička procena tih podataka obavi u roku od samo dve nedelje, uz dodatan uslov da „broj bude upečatljiv, ali takođe i naučno-statistički zasnovan“. Za ovu analizu se prvi put saznalo tek 1985. godine, iz jednog teksta u srpskoj emigrantskoj štampi u kojem je Vladeta Vučković, od 1945. godine saradnik Saveznog zavoda za statistiku, objasnio podatke do kojih je došao u svojoj analizi. Vučković je došao do broja od 1,7 miliona ljudi kao demografskog gubitka, a onda je taj broj nadalje, na osnovu previda ili namerno, reinterpretiran kao broj realnih ljudskih žrtava. I tako ni već pomenuto „sakupljanje podataka o žrtvama Narodnooslobodilačkog rata“ iz 1950. godine, kao ni naredni i poslednji popis iz 1964. godine nisu doveli do revizije ovog stravičnog broja koji je bio proizvod manipulacije.

Za popis 1964. godine osnovane su jula meseca te godine, na osnovu zaključaka Saveznog izvršnog veća od 11. 5. 1964. godine, Savezna komisija za sakupljanje podataka o žrtvama, kao i odgovarajuće republičke i lokalne komisije. Ne iznenađuje što nisu objavljeni ni rezultati tog popisa sprovedenog novembra 1964. godine zbog nastavka pregovora o reparacijama sa Nemačkom koji je tražila jugoslovenska strana. Zvanično obrazloženje je glasilo da je popis imao ozbiljne metodološke nedostatke i zato je zaustavljena dalja statistička obrada podataka. U tom se istraživanju za celokupnu Jugoslaviju došlo do broja od 1,001.112 žrtve rata, od kojih su doduše „samo“ 598.323 zaista izgubile život dok je 509.849 žrtava rat preživelo. Dakle, to popisivanje je dalo slične rezultate kao i oba prethodna zvanična prebrojavanja žrtava, 1946. i 1950. godine, i opet nije potvrđen zvaničan broj od 1,1 miliona jugoslovenskih žrtava palih u ratu. Za koncentracioni logor Jasenovac popisom je evidentirano jedva 60.000 žrtava, što je broj koji obuhvata jedva desetinu onoga što se i dalje u javnosti navodilo kao broj žrtava Jasenovca.

Nastavlja se