Jastrebački panteon

Ova voluminozna knjiga je plod višegodišnjeg autorovog napora da se na jedan sistematičan i teorijsko-metodološki utemeljen način izloži i rekonstruiše srpska mitologija – razume se, u kontekstu slovenske, i naravno šire indoevropske mitologije. Ukoliko je reč o mitološkim sistemima – uvek ih treba shvatiti uslovno, a nikako doslovno jer bi u ovom drugom slučaju zanemarili pluralizam ranih prethrišćanskih religijskih praksi koje su upražnjavali naši drevni slovenski preci. Daleko od toga da je mitologija slovenskih naroda sazdana od jednog komada, naprotiv – ona je izrazito višeslojna, pre svega kao plod stalnih migracija ali i unutarplemenske kulturne raznolikosti. U istorijskoj nauci je po nekim autorima prihvaćeno sporno stanovište da Sloveni kao poseban narod stupaju na svetsku arenu u 6. stoleću nove ere. Danas su Sloveni raspoređeni u tri velike grupacije: istočne, zapadne i južne. Mnogi naučnici smatraju da su Sloveni do 8. stoleća više-manje govorili istim jezikom, doduše na različitim dijalektima. Danas, ima 13 slovenskih jezika. Rezultati arheoloških istraživanja govore da je izvorno poreklo Slovena moguće utvrditi između 2000. i 1000. godina pre nove ere. Slavni grčki istoričar Herodot ih pominje kao Neure (neki naši istoričari ih prepoznaju kao Srbe), narod koji živi u gornjem toku reke Dnjestar. Mnogo je bilo debate o pradomovini Slovena, ali mnogi arheološki i drugi podaci govore da je reč o prostoru severoistočno od Karpata.

Sreten Petrović s pravom ističe važnost ranih kulturnih dodira Slovena, pre svega sa mnogim iranskim plemenima čija je prisutnost bila vezana za prostore današnje Rusije. Tokom prvog veka pre Hrista Sloveni su od Iranaca preuzeli gotovo sudbonosne reči kao što su: bog, raj, svet itd. Smatra se da su preuzeli neka solarna i lunarna božanstva. U 6. veku Sloveni prelaze Dunav, nastanjuju Balkansko poluostrvo i stižu pred zidine Carigrada. Blagodareći zapisima znamenitog vizantijskog hroničara Prokopija saznajemo da su Sloveni prinosili žrtve svojim glavnim božanstvima, gospodaru svetla. Životinja koja se žrtvovala bila je prožeta tzv. svetom manom pa su je akteri obrednog ceremonijala kolektivno konzumirali kako bi zajednica bila obredno ojačana. U nastavku Prokopije iznosi možda i najznačajniji detalj da su Sloveni poštovali vodu, pre svega reke i nimfe, ali i različite demone kojima su obavezno prinosili žrtvu koja im je pomagala u ritualu bajanja i proricanja. Da su slovenski mitovi izrazito sinkretičkog karaktera, govore i švedska osvajanja Rusije u prvim decenijama devetog veka. Naime, znameniti Viking Rurik i njegovi bojovnici nametnuli su okrutnu vlast u svim većim tadašnjim ruskim gradovima i tada dolazi do mešanja starih vikinških verovanja s mitskom predajom slovenskih (ruskih) podanika. Preokret se dogodio za vreme kneza Vladimira, prvog hrišćanskog vladara Rusije, koji na početku svoje vladavine vraća slovenska božanstva u život i kao takva ponovo dominiraju u religijskoj svesti ruskog naroda. Knez Vladimir je u mnogim hronikama opisan kao svirepi varvarin jer je ispred svoje palate žrtvovao na hiljade ljudi za račun svojih idola, paganskih božanstava. Pod presudnim uticajem Vizantije, knez Vladimir 989. godine preuzima hrišćanstvo i kao i svaki konvertit se žestoko obračunava sa starim slovenskim božanstvima koje je do jučer slavio, provodi prisilnu hristijanizaciju koja je izazvala nečuvena stradanja običnog sveta. Uprkos pogromu, Rusi kao Sloveni su odbijali da se odreknu starih božanstava. Uostalom, nesporazumi između institucionalizovanog hrišćanstva i paganskog nasleđa prisutni su ne samo u nas nego i u nekim drugim kulturama.

Sreten Petrović kao ozbiljan istraživač i naučnik nije imao nikakvu iluziju da je moguće pisati o srpskoj mitologiji kao nečem izvornom i autohtonom. Naprotiv, on se poslužio jedinim mogućim metodskim instrumentom, a to je da izvrši obimnu rekonstrukciju slovenske mitologije kako bi na taj način, rekao bih, zaobilaznim putem, primenom načela dedukcije – rekonstruisao, odnosno položio temelje srpskog mitološkog sistema.

U prva tri poglavlja ovog svojevrsnog enciklopedijskog kompendijuma vrlo iscrpno su izložene osnovne činjenice o poreklu Slovena, njihovoj mitologiji, običajima i folkloru – na osnovu postojećih istorijskih izvora, kao i najznačajnije interpretativne literature koja je bila dovoljno inspirativna za autora Srpske mitologije da se u njoj primećuju uvek dobrodošli polemički tonovi koji je čine otvorenom za slobodnu debatu u naučnoj zajednici, ukoliko je od nje, razume se, ponešto i ostalo. U teorijsko-hipotetičkom delu ove knjige autor raspravlja o mitu, mitologiji, religiji, magiji i običajima, žrtvenom obredu itd. Stiče se utisak da se ovde Sreten Petrović držao načela „epistemološke higijene“ u poimanja razlike između mithosa i logosa, jer je pre svega reč o dva različita, ali ne i suprotstavljena sredstva u simboličkom poretku stvari. Istražujući geneologiju mita, nemački mislilac Hans Blumenberg tvrdi da je jedna od bitnih funkcija mita da „zagonetnu neodređenost preobrazi u nominalnu određenost i da ono što je uznemirujuće učini bliskim i dostupnim“. Drugim rečima, mitski narativ omogućuje da se iz stanja pod diktatom stvarnosti u kojoj čovek kao individuum ne vlada uslovima vlastitog postojanja, polako prelazi u stanje u kojem se afirmiše narativ koji je u osnovi neproverljiv ali ga ta ista stvarnost ne može opovrgnuti. Blumenberg će primetiti da se na taj način „apsolutizmu stvarnosti suprotstavlja apsolutizam slike i želje“. Rečju, ovde je moguće naslutiti supstancijalni kontinuitet mithosa i logosa koji je, rekli bismo pomalo patetično – na svetoj dužnosti očuvanja simboličke organizacije sveta.

U trećem i četvrtom poglavlju prof. Petrović izlaže temelje srpske mitologije, animologije i demonologije, obrazlaže svoju smelu tezu o Jastrebačkom panteonu, po mnogo čemu jedinstvenom tumačenju u našoj modernoj etnologiji. Naposletku, vrlo iscrpno se razmatra mitologija i magija u ritualu i običajnoj praksi i svetkovinama vezanim za godišnje običajne cikluse, hrišćanskim praznicima kao zameni za drevne svetkovine, agrarnoj magiji, slavi i zavetini, kultnim i demonskim mestima u srpskoj religiji. Što se pak tiče Jastrebačkog panteona, u njegovoj žiži je mitsko-poetska obrada kneginje Milice, zmajeve ljubavnice koju je oplodio mitski Zmaj od Jastrepca, kako to ističe naša narodna predaja. Novija forma pomenutog mitskog narativa, delom i pod uticajem crkve, kako to s pravom ističe naš autor – prikazuje Milicu u epskoj pripovesti kao devicu koja se našla u ulozi kćeri cara Stefana. U dramatičnom postkosovskom periodu nacionalnog tragizma, Zmaj je u funkciji stvaranja mitskih junaka i nacionalnih heroja. Mitološko susretanje Milice i Zmaja stvorilo je čitavu plejadu mitskih junaka „zmajevitog soja“ iz kog je rođen Stefan Lazarević. Ovim činom, veli prof. Petrović – na mitskom simboličkom planu, po legendi, začinje se novi srpski panteon koji nazivamo Jastrebačkim panteonom. Ovakav narativ možemo razumeti kao osobeni imperativ sećanja, ili kao čudesni deseterački memento koji nam i u današnjim „smutnim vremenima“ otkriva moralni i duhovni horizont nacionalnog samoodržanja.

Drugo prošireno izdanje Srpske mitologije u verovanjima, običajima i ritualu – predstavlja događaj za našu etnološku nauku i kulturu u celini. Koristeći multidisciplinarni pristup u istraživanju obimne etnografske građe, kao i gotovo nepregledne referentne naučne literature, ovaj impozantni spis je istovremeno i kritičko i analitičko i sintetičko delo. Diskretno vođen hermeneutičkim obzirima, Sreten Petrović se poduhvatio retko uspele kritičke valorizacije srpske etnološke nauke i njenih dosadašnjih rezultata, što je nesumnjiv presedan u našoj akademskoj sredini. Rukovođen šelingovskom i faustovskom strašću za stvaranjem Petrović je napisao izuzetno vrednu knjigu koja će biti nezaobilazno štivo za sve buduće istraživače u oblasti etnoantropologije, folkloristike, narodne književnosti, kao i društvenih nauka uopšte.