Od mašte do nauke

Moć imaginacije, kreativnost, ono je što izmaštano filtrira u neke od prihvatljivo dokazivih teorija kojima se bogati fond civilizacijskog znanja.

Imaginacija je jedan od ključnih elemenata otkrivanja sistema sveta i njegovih fenomena, ali i njihove rekonstrukcije u različitim vremenima i kulturama naše civilizacije. Svojom najnovijom knjigom, poznati etnolog Bojan Jovanović odlučio je ne samo da preispita kreativne svetove najpoznatijih imena svetske i srpske psihijatrije, antropologije i etnologije, već i da otkrije kognitivne procese čiji su rezultat bile pionirske ideje. Polazeći od konteksta da su čovek i delo neodvojivi, ali i da su u tesnoj vezi sa sredinom i uslovima u kojima se živi i stvara, Jovanović je ispoštovao ograničavajuće mogućnosti u tim vremenima ne bežeći da iznese kritički stav tamo gde je kreativnost zakazala a prevladali drugi, nenaučni elementi.

Nužno ograničena, imaginacija ima zadatak da izmaštane ideje stvaralački uklapa u stvarnost; zbog toga je autor smatra tvoračkom maštom. Na toj značajnoj razlici <I>Svetovi antropološke imaginacije<I> rekonstruišu naučne saznajne procese u kojima slojevi mašte i imaginativnost pojedinaca ili društava koji su podvrgnuti ispitivanju podležu uticaju ne samo mašte, imaginacije i znanja istraživača, već i njegovih ličnih iskustava pa čak i podsvesti. Takva mentalna konstrukcija nije izolovana ni od društvenih, političkih i ekonomskih okolnosti pa je zato njen rezultat, ne samo u vremenu u kojem je nastala već i u vremenima koja dolaze nužno podložan proveri. Nekada ta provera potvrdi čvrstu, genijalnu teoriju, a nekada se, i pored snažne sugestivnosti, ipak otkrije njena neutemeljenost.

Vođen ovom idejom, Jovanović istraživački rad odabranih naučnika stavlja u širu, životnu celinu, u kontekst antropološke imaginacije čiji su sastavni deo čak i stil i literarni dar kojim se prezentuju naučna otkrića. Takva analiza zahteva izvrsno poznavanje i autora i njihovih dela, kao i upućenost u stručnu literaturu o čemu u knjizi rečito svedoče brojne fusnote. <I>Svetovi antropološke imaginacije<I> zamišljeni su kao luk od Frojdove antropologije do završnih paleopsiholoških istraživanja Vojina Matića. Između su Elijade, Kastaneda, Levi-Stros, Sima Trojanović, Tihomir Đorđević,Veselin Čajkanović i Slobodan Zečević, a razmatranje glavnih antropoloških aspekata njihovog opusa sugeriše i različite pristupe analizi istraživačkih rezultata.

Jovanović se zalaže za potrebu kritičkog čitanja u skladu sa najnovijim dometima nauke. Bespogovorno prihvatanje svakog dokaza u predočavanju neke teorije laiku se oprašta, ali nauka ima zadatak da stalno preispituje i predočava nove argumente za ili protiv kako bi se došlo ako ne do konsenzusa ono makar do visokoprocentne saglasnosti. Polemičke knjige kakva je ova unose dah svežine u prilično zamrle naučne rasprave kod nas, jer srpska etnologija uglavnom nije još stigla da adekvatno vrednuje rezultate i domete dela nekih naših naučnika, da razmotri efekat njihove recepcije i odredi im prave zasluge. Među njima su i Trojanović, Čajkanović, Zečević i Matić, kojima se u knjizi bavi Jovanović, podrazumevajući da <I>novo<I> čitanje, tumačenje i valorizaciju treba primeniti i na neke delove ostavštine slavnih svetskih imena nauke.

Tako autor ocenjuje domet i ograničenje Frojdove psihoanalitičke antropologije, kojoj pripada i shvatanje kulture kao rezultata represivnog ograničavanja i potiskivanja čovekovih nagonskih želja. Jovanović ovakav Frojdov stav prihvata samo u ranom periodu čovekovog razvoja, dokazujući da kultura svojim pozitivnim stranama omogućava savladavanje i kontrolisanje tih nagona.

I kod osnivača modernog istraživanja istorije religija Mirče Elijadea, koji je religiju posmatrao kao međusobno povezane mentalne sisteme što u kontinuitetu prate razvoj čoveka i bitno utiču na društvo, politiku i kulturu, kreativno naučno dopunjavano je i značajnim literarnim darom, baš kao što je to slučaj sa Karlosom Kastanedom, tvorcem antropološkog romana. Razgovori ovog antropologa sa indijanskim šamanom Don Huanom, i istraživanje magijskog sveta meksičkih Jaki Indijanaca otvorili su put u svet neke druge realnosti. U naučnom smislu, pokazuje Jovanović, samo prva od devet knjiga o Don Huanu zasnovana je na antropološkim istraživanjima, sledeće su uzbudljivo literarno štivo koje po inerciji ukida autentičnost čak i onome što je naučno. Za razliku od Kastanede, srpski naučnik Đorđević, „sa nultim stepenom autorske imaginacije“, kako kaže Jovanović, ostavio je tematski sistematizovanu faktografiju, ne izlazeći iz uloge istraživača.

Uz svu relevantnost i vrednost onoga što je uradio, prvi antropolog i pionir naše etnologije Trojanović je, prema Jovanoviću, bio nepouzdan u preuzimanju podataka koji se odnose na predanja ili mitske tvorevine. Najbolji primer za to je Trojanovićeva verzija o lapotu koja predanje o ubijanju starih prihvata kao činjenicu dok je ono, zapravo, prikriveno edipalno pitanje u patrijarhalnoj sredini kao što je severoistočna Srbija.

Komparativni pristup istraživanju omogućio je, međutim, Čajkanoviću da dođe do originalnih ideja kao što je ona o grčkom i rimskom uticaju na Dositejeve basne što je, smatra Jovanović, pionirski poduhvat. Komparativnu metodu primenjivao je i Zečević, naročito u knjizi <I>Mitska bića srpskih predanja<I>, suspregnuvši literarno i u prvi plan izvlačeći podatke do kojih je došao u istraživanjima. <I>Svetovi antropološke imaginacije<I> završavaju se analizom Matićevog dela (tvorca naše paleopsihologije). Primenjujući psihoanalizu na davno iščezle populacije Matić je razvio ideju o fazama psihičke evolucije čoveka, označavajući kulturu arhaičnog perioda fazom detinjstva. Velika erudicija i iskustvo ovog naučnika, kao i plodna kreativna imaginacija podarili su srpskoj kulturi delo koje je nezaobilazno u daljim proučavanjima, a ipak skrajnuto. Knjiga Bojana Jovanovića podseća i na to.