Svetlost u tami ili novo otkriće srednjeg veka

Gotovo hiljadu godina pre Kopernika, Galileja, Keplera i Njutna učeni ljudi sabirali su, čuvali i prenosili znanje antike i kritički posmatrali prirodne pojave, podvrgavajući ih eksperimentima. U ovoj kulturnoj istoriji ranog srednjeg veka Džon Frili objašnjava fascinirajuća otkrića učenih ljudi tog vremena. On uverljivo pokazuje da su mnoga otkrića u nauci zacelo bila znatno ranije naslućena u klici, začeta i u teoriji anticipirana. Već sam naslov Frilijeve knjige Aristotel u Oksfordu (John Freely: Aristoteles in Oxford. Wie das finstere Mittelalter die moderne Wissenschaft begründete, Klett-Cotta Verlag, Štutgart 2014) ukazuje na dugu tradiciju istorije otkrića u nauci od Sokrata do Njutna, sa tematskim težištem na srednjem veku.

Protagonisti ove epohe nisu masovno poznati, te se podaci o njima čitaju kao nekakav leksikon egzotičnih biografija. Čitanje ove knjige je posebno napeto tamo gde se, mimo biografskih skica, naziru obrisi celokupne epohe. Takav jedan primer je razmatranje o tome kako nastaje duga? Zašto je ona lučnog oblika i sa spektrom boja, odnosno njihovim neslućenim nijansama i prelivima?

Ditrih fon Frajberg, dominikanac koji je oko 1275. studirao u Parizu, sastavio je specijalan spis u kome u opštu teoriju svetlosti uključuje i teoriju o nastanku boja. Ditrih je prelamanje (refrakciju) svetlosti objašnjavao na primeru jedne kapi vode. Mnogo pre Njutna on je vršio eksperimente sa prizmom i čašom sa kapljicama kiše u njoj.

Ovakvi biseri prirodnih eksperimenata nalaze se u svakom poglavlju ove zanimljive i poučne knjige. No sudbina Ditriha fon Frajberga, koji će ubrzo pasti u zaborav, protivreči Frilijevoj teoriji kontinuiranog transfera znanja. Ovo očito počiva na dogmi Frilijevog učitelja, australijskog istoričara nauke Alistera Krombija, kod koga je Frili bio postdoktorand u Oksfordu. Krombi je zastupao tezu o neprekinutom kontinuitetu naučnog mišljenja od ranog srednjeg veka do Kopernika, Galileja i Njutna. U ovom kontinuumu ima i ubrzanja i razantnog razvoja kao u slučaju Rodžera Bekona koji je u 13. veku bio poznat kao Doctor mirabilis. Mimo njega, u to vreme je Francuz Petrus Peregrinus učio o kretanju igle na kompasu i o magnetizmu. Za Peregrinusa eksperimentalni metod ima u svemu apsolutni prioritet. Njegova znatiželja je bila neograničena, te je sezala od pitanja eksploatacije metala iz rude do pitanja umeća kovanja ratnog oružja ili oružja za lov, kao i oruđa za obradu zemlje.

U četrnaest poglavlja autor opisuje kako je znanje naučnika i filozofa grčke antike kamen po kamen otkriveno, od požara biblioteke u Aleksandriji, preko srednjovekovne Vizantije, na Bliskom Istoku (Bagdadu) i u Evropi.

Tako teorija o dugi Ditriha fon Frajberga podseća na teoriju njegovog savremenika Kamal-al-Dina al-Farizja, iako njegovo delo nije prevedeno na latinski, te ga verovatno ovaj i nije poznavao. U oblasti optike nauka na Zapadu tek je početkom 14. veka dosegla nivo koji je odgovarao poznavanju optike u Arabiji mnogo ranije.

Biblioteka u Aleksandriji, osnovana u četvrtom veku pre Hrista pohranjivala je prva izdanja Homera i filozofske i prirodno-matematičke spise predsokratovaca, Platona, Hipokrata, Aristotela, Teofrasta, Demokrita, Epikura, Euklida, Aristarha, Arhimeda, Eratostena, Apolonija, Herona, Hiparha, Strabona, Ptolomeja, Galena, Dioskurida i Diofanta, da nabrojimo samo neke od najpoznatijih. Sve svitke ovih spisa uništio je fatalni požar 415. godine. Dela koja su doprla do nas zacelo su njihovi docniji prepisi nastali u manastirima – neki sa grčkog originala, većinom sa arapskih i latinskih prevoda. Ovim požarom hiljadu godina grčke književnosti, istorije i nauke bilo je izgubljeno.

U knjizi je predstavljeno i osnivanje univerziteta u Parizu, Bolonji, Oksfordu i Kembridžu kao osnovnim izvorima znanja u Evropi u 11. i 12. veku. U 13. veku su mislioci kao što su Albertus Magnus ili Toma Akvinski nastojali na zasnivanju empirijskih nauka. Tako je Rodžer Bekon imao viziju izniklu na fundamentima fizike brodova i podmornica koje pokreću motori. Mislioci kao što su Jovan Duns Skotus i Vilhelm Okamski razvili su načela teorije saznanja i time pripremili teren naučnicima kao što su Kopernik, Kepler, Galilej.

Autor se za ovaj vid sukcesije (sa)znanja služi Njutnovom metaforom o stajanju na ramenima divova. Ovom metaforom se, 500 godina pre Njutna, služio Bernhard iz Šartra.

Stranicu za stranicom ove knjige svetlost uma u formi saznanja u prirodnim naukama sve odlučnije se prostire. Autor prati tragove arapskog prenošenja tog znanja, kao i hristijanizaciju Aristotela u filozofiji i teologiji, razvoj eksperimentalnog metoda i opisuje novu astronomiju kao krunu, sukob geocentrične kosmologije sa teorijom o heliocentričnom sistemu, poznatijem kao kopernikanski obrt. Ova teorija je jedna od najvećih naučnih revolucija koja označava radikalnu izmenu paradigmi. Jednom rečju ovaj Frilijev furiozni galop kroz istoriju znanja otkriva srednji vek u sasvim novoj svetlosti. Monasi i naučnici bili su vesnici naučne moderne i nosioci baklje znanja u eposi čiji je osnovni atribut bio mračni srednji vek. Nakon čitanja Frilijeve knjige taj se epitet čini neprikladnim, budući da je u ovom dobu prosijavanje uma bilo već u klici položeno.

Frilijeva knjiga jedan je zadivljujući Who's who srednjevekovne filozofije prirode obogaćen dodacima i amalgamima arapskog naučnog predanja.