Tolstoj kao teološki mislilac

Povodom 100. godišnjice smrti velikog romansijera, priređivači zbornika napravili su izbor Tolstojevih tekstova i u novom, a u nekim slučajevima i prvom prevodu na nemački, učinili ih dostupnim čitaocima na nemačkom govornom području. Reč je o integralnim prevodima Tolstojevih spisa/pamfleta  Crkva i država ,  Crkva i moral ,  Sveštenstvu ,  Suština hrišćanskog učenja , kao i autorovih pisama, dnevnika, aforizama, molitava, alegorija i odeljaka iz dužih književnih spisa. Priređivači zbornika Tolstojevih tekstova (Martin George, Jens Herlth, Christian Münch, Ulrich Schmid:  Tolstoj als theologischer Denker und Kirchenkritiker ,  Vandenhoeck & Ruprecht , Getingen 2014) ističu da činjenica da su ovi njegovi pamfletistički spisi ubrzo pali u zaborav odnosno imali suženu recepciju, počiva na paradoksu previda fakta da umetnost i moral, naracija i propoved kod Tolstoja idu ruka pod ruku.

Religija je svakad imala eminentnu ulogu u Tolstojevom životu. Već 1855. može se u njegovom  Dnevniku  čitati zamisao da osnuje  novu  „religiju Hrista oslobođenu vere i tajni, praktičnu religiju koja ne obećava buduću sreću, već koja poklanja radost na zemlji“. U Tolstojevim romanima mogu se sresti nebrojeni filozofski pasaži koji upućuju na religiozne dimenzije. Roman  Vaskrsenje  (1899) markira zenit njegove borbe protiv državnih institucija. On izlaže pravoslavno bogosluženje grotesknoj deformaciji, što je, razume se, izazvalo žestoku reakciju crkve. Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve 1901. isključio ga je iz krila  Svete crkve , a pojedini duhovnici žigosali su ga kao antihristu. Sveti Jovan Kronštatski, koji je kanonizovan 1990, u njemu je video „velikog pomoćnika satane“ i „ozloglašenog protivnika Hristovog“. Ovi Tolstojevi teološki traktati, koji su nastali pred  Prvi svetski rat , danas su sasvim zaboravljeni, a nauka ih ignoriše. Oni su u Rusiji do  Oktobarske revolucije , a na Zapadu do  Drugog svetskog rata  diskutovani. Religiozni filozofi Vasilij Rozanov, Lav Šestov, Dimitrije Merežkovski, Semjon Frank, Jevgenij Trubeckoj, Sergij Bulgakov, Nikolaj Loski, Nikolaj Berđajev, Vasilij Zenkovskij, Fjodor Stepun i Ivan Iljin ocenili su Tolstojevo delo pretežno kritički, a u nekojim slučajevima kategorično negativno. Kao reprezentativno za tu negativnu recepciju je delo  O religiji Lava Tolstoja , koje je objavljeno 1912, u kome su zastupljene četiri pozicije: genijalni umetnik – površan mislilac; zauzima vanhrišćanske stavove; zastupa panteizam i propoveda destruktivni (razarajući) racionalizam.

Novi pokušaj recepcije ovih Tolstojevih kontroverznih biblijsko-egzegetičkih i crkveno-dogmatičkih teoloških traktata učinio je sveštenik i disident Aleksander Men, u publikaciji  Bogoslovlje Lava Tolstoja i hrišćanstvo . Cilj tog spisa bila je intencija da se diskusija o Tolstojevoj filozofiji religije obnovi i, nakon više minulih decenija, iznova valorizuje. Ruski filozof Vladimir Nazarov, 1991. u svom članku  Metafore nesporazuma. L. N. Tolstoj u ruska crkva u savremenom svetu , nastojao je da pokaže da Tolstojeve teze nisu negacija i opovrgavanje fundamenata vere, već da je reč o  sui generis  hermeneutičkoj metodi. Nazarov pita nije li sazrelo vreme da se Tolstojeve teze o ljubavi i zakonu, o neprotivljenju zlu razumeju u duhu tradicije ruskog pravoslavlja, odnosno njegovog neiscrpnog humanističkog potencijala. Nazarov će docnije revidirati svoje teze uvidevši da je Tolstoj samog sebe izopštio, odnosno ekskomunicirao. To je pitanje obnovljeno i 1996 u okviru ciklusa predavanja  Tolstoj i religija , moskovske sekcije  Tolstojevog društva . Ruska pravoslavna crkva povukla je 2001. konačnu odluku prekinuvši diskusiju o tome, potvrdivši Tolstojevu ekskomunikaciju.

Nakon informativnog uvoda i prevoda Tolstojevih teoloških spisa, sledi drugi deo ovog zbornika u kome 20 specijalista nastoji da ih u istorijskom i sistematičnom vidu priključe celokupom delu ateističkog gorostasa iz Jasne Poljane. Najpre je reč o toposima Bog, Isus Hristos, crkva, vera i razum, religija, a potom o Tolstojevom obračunu sa filozofijom i religioznim predanjima. Ovde je na prvom mestu reč o Žan-Žak Rusou, koji je imao veliki uticaj na romansijera počev od njegove rane mladosti. Priređivači plediraju za legitimnost pojma bogoslovlja u semantici koju taj pojam ima u  Pravoslavlju  Istoka – doksološki, pre svega kao  Bogosluženje  odnosno  Božanska liturgija , a ne rigidna dogma. U tradiciji apofatičnog (negativnog) bogoslavlja vide priređivači „slobodan prostor“ za  teologiju  Lava N. Tolstoja. Lična opitnost je jedan dalji argument kojim bi se Tolstojeva misao mogla smatrati teološkom. Spiritualnost neposrednog ličnog opita je odlučujuća, a ne striktni akademski diskurs. Dakle, primat praktične, a ne spekulativne teologije. Sve te  atribute  ima Tolstojeva misao, vele apologetički priređivači. Na kraju ovog zbornika reč je o  Recepciji i delovanju Tolstojeve teologije  unutar ruskog pravoslavnog bogoslovlja i ruske religiozne filozofije, kao i o katoličanstvu, protestantizmu, marksizmu, te i životima i delima Mahatme Gandija, antropozofa Rudolfa Štajnera ili filozofa Ludviga Vitgenštajna.

Jednom rečju, zbornik je ne samo pokušaj inkulturacije Tolstojeve teologije u savremeni teološki diskurs, već i svedočanstvo istorijskog afiniteta nemačkog protestantizma za rusku religioznu spiritualnost. Div iz Jasne Poljane jednom je  nehrišćanin , onda  prahrišćanin , pa  panteist , zatim  judaistički monist , pa  kvazibudista , docnije  protestant , pa  racionalist , pa  mističar , malo docnije  nihilista , da bi postao  maksimalista , pa  idealista ,  realista ,  genije  i  slobodan duh ,  mračni asket ,  prosvetitelj … U ovom galimatijasu Tolstojevih  antiteičnih prideva, teško je naći jasan profil i tektoniku misli, već pre amorfnu predstavu kompleksnog i ambivalentnog traženja sopstvene vere, bolje reći sinkretističkog bogosikateljstva, koje nije moglo ni onda, a ni danas postati paradigmom pravoslavnog bogoslovlja. Možda je ova knjiga pre prilog istoriji ideja u 20. veku i supstancijalni prilog proširenom prijemu Tolstojevog književnog  oeuvre , njegove poetike i religioznog  Weltanschauunga , no što je pokušaj prevazilaženja  predrasuda  ili  nesporazuma  u pravoslavnoj teologiji.