Dvostruki život običnog čoveka

Studija počinje prikazivanjem mesta erotizma u verovanjima prvobitnog čoveka, koja antropolozi često podvode pod zajedničko ime prirodne religije, opisane u brojnim mitologijama i kosmogonijama mnogih naroda i kultura. U tim verovanjima svet se sastojao iz polarnih suprotnosti kao što su svetlo i tama, zemlja i nebo, muško i žensko. Polovi su imali sopstvenu samostalnost i nisu smeli biti pomešani. Svako mešanje je bilo kvarenje prvobitnog, devičanskog poretka koji je bio shvatan kao Sveto, čije skrnavljenje je značilo rizičnu profanizaciju. Za čoveka, Sveto je bilo opasno i zastrašujuće, ali je isto tako pokazivalo i naklonost, mamilo i pozivalo da se u njemu učestvuje. Erotizam je, kao deo Svetog, pripadao spajanju muškog i ženskog principa i bio zaštićen stogim seksualnim tabuima. Ali, da bi nastao novi život, da bi se obezbedila plodnost i rađanje, Devica je, iako tabuisana, morala biti oskrnavljena. Opasno skrnavljenje, koje je za muškarca značilo rasipanje životne snage i naslućivanje bliske smrti, neutralizovano je ritualnim radnjama, a novi život deteta, takođe devičanski, obnavljao je poredak univerzuma i uspostavljao večni i nepromenljivi tok prirodnih ciklusa. Dolaskom hrišćanstva označen je kraj prirodnog, cikličnog poretka i uvedeno je pravolinijsko vreme koje je odredilo sudbinu čoveka u nepovratnom toku istorije, od stvaranja do strašnog suda. To je značilo kraj prirodne religije i pojavu novog Boga koji dolazi na mesto ambivalentnog Svetog, koji je dobar u smislu etike jevanđelja i samim tim moralizovan. I kako navodi autor, poredak univerzuma se narušava, gube se polarnosti, nestaje leva, ženska sakralnost, tako da je hrišćanstvo u opasnom sukobu sa erotikom.

To narušavanje prvobitnog poretka moralizacijom Svetog u hrišćanstvu, autor pripisuje pravoslavlju koje je, po njegovom mišjenju, povezano sa neograničenim rigorizmom teologa koji su imali „nadzorni zadatak da naprave manastir od sveta“. A to se najbolje vidi iz spisa o monaškom načinu života Vasilija Velikog i propovedi Jovana Zlatoustog – gde se monasi savetuju da ne razgovaraju sa roditeljima, da ne gledaju žene, da na svaki greh, najsitniji i najveći, gledaju jednako, gde se žena prikazuje kao zloba i brbljivost sa sujetom i manijom ulepšavanja i gde se nadugačko govori o ropskoj odori braka. Kada autor kaže da je pravoslavlje, pre svega u vezi sa „ubeđenjem u ispravnost religijskog učenja“ i da su postojale „manije teologa da misterije božanstva svedu na filozofske formule“, na osnovu toga čitalac može da pomisli da je najvažnija stvar u Vizantiji bila nadmetanje zagriženih crkvenih autoriteta oko verskih pitanja. Strasnih raspravljanja oko ispravnosti vere itekako je bilo, ne samo među teolozima, već su se i obični ljudi na pijaci i ribarnici sukobljavali oko Hristove dve prirode, a u javnim kupatilima se raspravljalo o ishođenju svetog duha i bezgrešnom začeću. Ali to je trajalo samo do kraja VIII veka, do okončanja poslednjeg vaseljenskog sabora – i onda je sve utihnulo. Tada je Vizantija rekla sve što je imala o verskim istinama, tj da su one večne, tako da je svaka rasprava o njima postala izlišna.

Analizirajući erotske sadržaje u vizantijskoj kniževnosti kroz čitavu njenu istoriju, sa jednim poznavanjem koje je, najblaže rečeno, impresivno, autor naglašava njenu čvrstu povezanost sa klasičnim izvorima i potpuno slobodan odnos prema erotici. I zaključuje da je život u Vizantiji bio sasvim u neskladu sa osnovnom orijentacijom pravoslavlja prema erotizmu koji je formulisan u tvrdim, rigoroznim stavovima Vasilija Velikog i Jovana Zlatoustog. Tako da je rigorizam teologa, po njemu, ostao bez efekta, jer nije vodio računa o svetu i prirodnim potrebama svetovnog Vizantinca. Ali, kao što je opšte poznato i kako sam autor navodi na više mesta u knjizi, nije bilo značajnijeg ispoljavanja verskog rigorizma, nije bilo nikakve represije, progona ili cenzure književnosti sa erotskim sadražajima koje su čitali svi obrazovani ljudi, uključujući visoki kler. I postavlja se pitanje, a to je glavno, kako je, s obzirom na privrženost veri i crkvi, na jednoj strani, i želji da udovolji svojim malim ovozemaljskim radostima kao što je seks na drugoj, vizantijski čovek uspevao da pomiri te dve suprotne težnje. Odgovor koji nam se u knjizi nudi je, da je običan čovek morao da vodi dvostruki život, morao je da ima lošu savest, duplicitet, tj. svest koja je bila raspolućena – na jednoj polovini su bile slobodne vrednosti primljene putem nasleđa antike koja je živela od mita i bliskosti sa prirodom, a na drugoj, duhovnost koja je dolazila od diktata rigoroznog pravoslavlja.

Baš u toj formuli „rascepljenosti i dupliciteta svesti“ koja se pripisuje pravoslavlju, najjasnije se vidi neuspeh preslikavanja sopstvenog vrednosnog obrasca na život i svet Vizantije. Taj obrazac je neoplatonski koji je pravoslavno hrišćanstvo odbacilo već na samom početku. Tada, u prvim vekovima hrišćanstva, kad se neoplatonizam nudio Evropi, zapad nije mogao da odoli toj ponudi. Pobožnost je shvatio kao delatnost uma koji u raspršenosti mnoštva ideja otpalih od jedinstva i celovitosti Jednog, nostalgično čezne za povratkom u taj bezlični i savršeni svet. Taj neoplatonski model povratka i jedinstva, grčki prirodni um je predao evropskoj filozofiji, koja se odvaja od religije da bi postala autonomno mišljenje.

Prirodni um čija formula je A=A, polazi od jedinstva i celovitosti neoplatonskog Jednog i zato se svaka podela svesti, svaka dvosmislenost i ambivalencija, tretira kao nemoć i slabost, nesavršenstvo i rasipanje. Napredovanje i razvoj ovog obogotvorenog uma, kojim upravljaju univerzalni, nepromenjljivi zakoni, opštost i nužnost – nužnost u kojoj nema slobode, jer je sloboda spoznata nužnost – postaju vladajući obrazac zapadne kulture sve do kraja XIX veka. Tačnije, sve do smrti boga, kada se uviđa da je prisilni, moralni poredak prirodnog uma nešto što je suprotno ne samo hrišćanstvu, već i životu samom. Ali, treba imati u vidu, da je još Luter pominjao malleus Dei, malj Božji, kojim treba smrviti lažnog boga antičke filozofije a i to da su romantičari, a posebno Niče na zalasku XIX veka, doprineli da moralizovani bog dobije ime „hladno čudovište“.

Međutim, pravoslavlje se, nasuprot prirodnom poretku uma, saobražava božanskom obrascu. Odbacivanje prirodnog sveta i pokoravanje nadstvarnom, za svakog pojedinca u pravoslavnom svetu znači etički čin, jer je donesen odlukom slobodne volje. Tako da pravoslavlje pripada području vere i ljubavi koje ima formulu A= neA i suprotno je razumu i znanju. Ljubav, to je zatvoreni svet između dvoje, koji ne zasniva društvo, već ga poriče. Zatvoreno društvo to je par. Treći, koji ostaje izvan ljubavi, koji je u prostoru dijaloga, odnosno društva, izručen je poretku zemaljskog morala koji ide teško prohodnim i zaobilaznim putem pravednosti. Problem tradicionalnih religija je u tome što ljubav, koja je smatrana za suštinsku situaciju religioznog čoveka, ne sadrži društvenu stvarnost. U intimnoj suštini ljubavi koja isključuje trećeg, nema nikakvog društva, nikakvog razvoja i napredovanja. Vizantija je, odana veri i ljubavi, bila trajno nezainteresovana za društvo i ovozemaljski svet. Kako kaže arhiepiskop Sankt Petersbuga iz XIX veka: „Naša vera ne poznaje razvoj“.

Pravoslavna vera je mistična, vezana je za iskustvo i doživljaj. Mistični karakter erotizma koji je prvobitna religija pridavala plodnosti i nastanku novog života kao spajanju suprotnih, muških i ženskih polova, u pravoslavlju nije bio profanisan. Profanaciju je obavio zapad kroz umsku, moralnu religiju i znanje koje sve razotkriva. O tome svedoči i knjiga Istorija seksualnosti Mišela Fukoa, koja ima podnaslov Volja za znanjem, i u čijem sadržaju nema ni traga od seksa. Ta knjiga je kritička analiza raznovrsnih diskursa koji su se u volji za znanjem i razotkrivanjem, od polovine XVIII veka na zapadu, vezivali za seksualnost. A diskursi, kao tipičan proizvod modernosti, spadaju u domen ljudskog znanja i usavršavanja. Oni ne dotiču područje Svetog u kojem se nalazi Devica, zaogrnuta tajnom. To područje ljubavi ostaje nerazotkriveno, jer je erotizam oduvek bio izvorno dvosmislena pojava i nepodložna profanaciji.