Konstantinović, sve fascinantniji

Značaj njegove misli u potpuno je obrnutoj proporciji sa njegovim prisustvom u ovdašnjoj kulturi. Za ovu nesrazmeru najodgovorniji su čitaoci Konstantinovića. Pri tome, ne mislim na ovog ili onog pojedinca, i nikako mi nije namera da bilo kome pojedinačno namećem osećaj krivice. Kada govorim o „iščitavanju“ Konstantinovića, tu pre svega mislim na institucije koje profesionalizuju čitanje i, rečju, postoje da bi uobličile diskurs i dale mu određen identitet: univerziteti, instituti, biblioteke, kulturni centri, izdavači, mediji. Za njih, bar što se Srbije tiče, Konstantinović jedva da postoji. U tome posebno mesto zauzima njegov odnos prema razarajućim ratovima devedestih, u čemu se on razlikuje od svih drugih pisaca sa ovih prostora. Ne radi se samo o uverenju da je Konstantinović anticipirao jugoslovenske ratove 90-ih. O tome su govorili svi koji su komentarisali njegovo delo u poslednjih 20 godina. Radi se zapravo o tome kako su ovi ratovi iskrivili i na izvestan način suzili prijem samog Konstantinovićevog dela. Pod „sužavanjem“ mislim na njegovo svođenje na par knjiga, pre svega na Filosofiju palanke i, donekle, na Dekartovu smrt, i na par tema, kao što su izolacija i nasilje. Zbog toga mi je, Davore, tvoja inicijalna ideja za naučni skup koji bi se bavio Konstantinovicevim ranim romanima učinila ključnom za razumevanje njegovog dela.

Davor Beganović: Konstantinović je, tu nema nikakve dvojbe, „težak“ spisatelj. Sužavanje perspektive, o kojemu govoriš, jasan je signal čitateljske lijenosti, odbijanja suočavanja s kompleksnim pripovjednim tekstovima i pokušaj svođenja jednoga opusa na njegove „mekše“, prijemčivije dijelove. Odbijanje, makar bilo i nesvjesno, iščitavanja ranih Konstantinovićevih romana i koncentracija na provokativne tekstove iz kasnih šezdesetih i sedamdesetih, poput Filosofije palanke i, donekle, Bića i jezika znak je kapitulacije znanosti o književnosti pred izazovom netransparentnih narativa. S druge strane, tvoja ideja sakupljanja i uređivanja Konstantinovićevih književno-kritičkih, publicističkih – u jednu riječ nefikcionalnih – uradaka iz pedesetih godina u sebi je nosila potencijal ponovnoga otkrivanja zaboravljenog koje će se, u to sam duboko uvjeren, pokazati neizostavnim dijelom diferenciranog i analitičkog izučavanja jugoslavenske kulturne scene u tim, može se sa sigurnošću reći, prijelomnim godinama. Opasnost svođenja jednog tako složenog opusa na nekoliko elemenata nije samo znanstvena nepravda prema jednom od najsvestranijih i najsveobuhvatnijih jugoslavenskih književnih djelatnika, nego je i čin kojim ga se želi ideološki zloupotrijebiti, učiniti ga predmetom relativno lake manipulacije, i tu ne treba biti pretjerano obazriv i slijediti vlastite preferencije, kako s jedne tako i s druge strane enormno suženoga i jednostranoga ideološkog spektra.

B. J.: Postoje dve stvari koje se ovde nameću. Prva se odnosi na svođenje, pojednostavljivanje, i na kraju manipulaciju i iskrivljenje jednog dela koje je izuzetno složeno, ili kako si ti rekao „teško“. Ono je takvo pre svega jer dolazi iz pera jednog beskompromisnog pisca. Tu složenost je profesor Vladimir Biti u svom izlaganju nazvao „principom bilješke u Konstantinovićevoj prozi“. Prema Bitiju, ovaj princip prepoznatljiv je ne samo u famoznim beleškama u Filosofiji palanke, vec se proteže do same sintakse, u kojoj je upisana neka vrsta unutrašnjih margina kroz jednu originalnu upotrebu znakova interpunkcije kao sto su zagrade i upitnici koji predstavljaju, kako je rekao Biti, prepoznatljivu „rekvizitu Konstantinovićeve proze“. Ovaj aparatus interpunkcije, dakle punktuma, proboja i prekida, naglašava heterotemporalnost proze, odnosno pisanja uopšte, ili kako je rekao Biti „nevreme“ proznog vremena. Konstantinović uvek nekako dolazi u ne-vreme. On nije neki vesnik nevremena, recimo katastrofe 1990-ih. Ono što se jasnije vidi u njegovoj, za sada nepravedno zapostavljenoj, esejistici iz pedesetih i šezdesetih, nego u njegovoj novelistici iz istog perioda, jeste da „vreme“ nikada nije naklonjeno kritičkom diskursu.

Drugo pitanje koji ovaj skup implicitno poteže je pripadnost, odnosno ne-pripadnost Konstantinovićevog pisanja. Sama činjenica da je ovakav skup organziovan u Beču a ne, recimo, u Beogradu ili Novom Sadu govori da njegovo delo prevazilazi okvire srpske književnosti, što mu mnogi u Srbiji nikada nisu oprostili. Takođe, ovo delo daje izvesnu misaonu konkretnost i punoću pojmu Jugoslavije. To nije više neka bolja prošlost, predmet nostalgičnog sećanja, već konkretna geopolitička formacija u kojoj je postojala i razvijala se kritička misao kao što je, recimo, Konstantinovićeva. Da je ova misao i dalje relevantna, izazovna, i ni izbliza valjano ispitana, potvrđuju i izlaganja profesora Tatjane Jukić („Konstantinović ili sablasti Descartesa: Stanje duga, rad žalovanja“) i Tomislava Brleka („Tri mrtva pjesnika: Miloš Crnjanski, Momčilo Nastasijević, Marko Ristić“) iz Zagreba, Andree Lešić iz Sarajeva („Why is Beckett Konstantivic’s Friend?: Bilingualism, Cosmopolitanism, Flight from the Native Province and the Grain of Laughing Voice“), ili pak tvoje izlaganje („Razlika i ponavljanje: Konstantinovićev roman Daj nam danas“). Ono što još više ohrabruje je svežina Konstantinovićevog dela koja izbija iz radova postdiplomaca kao što je Ivana Perica sa Bečkog univerziteta („Preobraćanje natrag u dijete i uporna privrženost zakonu“) i Nemanja Mitrović iz Aberdeena („Smrt i umiranje u Dekartovoj smrti i Tankoj crvenoj liniji) .

D. B.: Ovaj mi je skup, osobno, donio otkrivanje jednoga Konstantinovića za kojeg sam slutio da postoji ali ga nisam mogao ekstrahirati iz intuitivne sfere. Tvoj prilog govori upravo o tome. Kontstantinović kao kritičar rasizma, kao beskompromisni borac protiv antisemtizma – jedno je osjećati, bolje slutiti, taj dio njegovoga angažmana a drugo dobiti ga precizno istraženog i analitički razlučenog u okviru znanstvenoga rada, materijaliziranog ilustracijom koja prati njegov tekst o stradanju Židova objavljen u Ilustrovanoj politici početkom šezdesetih. Stijn Vervaet iz Genta („Pisati subjekt nakon Holokausta: Konstantinovićev Ahasver, ili traktat o pivskoj flaši) na sličnom tragu čita Konstantinovićevog Ahasvera u svjetlu Agambenove studije Homo sacer, prepoznajući u njemu biće „pod zabranom“ a u njegovome pisanju pronalazi prisjećanje na postojanje prije antisemitizma – upravo je stoga ono tugovanje. Branko Romčević („Svet posle ručka i obris opšte ekonomije“) najizravnije vraća Konstantinovića u njegovo neotkriveno rodno mjesto, filozofiju postrstrukturalizma, gdje su ga već „prepoznali“ i Vladimir Biti i Tatjana Jukić. Stalno postavljajući pitanje žanra (doista – gdje možemo svrstati Konstantinovićevo „pismo“) on Filosofiju palanke osvjetljuje s potpuno nove pozicije – ekonomske, sa stajališta deridijanskoga „economimesisa“. No osim ekonomije skup nam je, u tekstu Tanje Zimmermann („Radomir Konstantinović’s Philosophy of the Province and the Yugoslav ‘third path’“) iz Konstanza donio i govor o politici – o „trećem putu“, o vezi između „revolucionarne avangarde“ i jednoga njezinoga sljedbenika. I Marija nam je Mitrović, u referatu „Metafore Pentagrama. Od Heideggera do Spinoze“, znala o tome govoriti.

Konstantinović tako postaje sve fascinantniji. Kako protumačiti njegovu povezanost s postsrtukturalizmom? Nemamo dokaza da je on recipirao njegove najznačajnije autore, ali nam se, što se više udubljujemo u lektiru, rastvaraju veze s Derridom, Blanchotom, Deleuzom koje svjedoče o afinitetu što ga se može protumačiti (možda?) intenzivnom recepcijom iste filozofske tradicije (Descartes, Spinoza, Hegel, Nietzsche, Heidegger). Jesu li to putovi budućeg istraživanja, pretjerujmo malo, uspostavljanja discipline koju ćemo nazvati „konstantinovićologijom“?

B. J.: Ha! Ma koliko bila neophodna, jedna takva «konstantinovićologija» predstavljala bi hiper-institucionalizaciju jednog zakletog usamljenika i nezavisnog stvaraoca kao što je bio Radomir. No, sasvim si u pravu da je neophodno, i odavno zakasnelo, jedno podrobno istraživanje njegovog dela u kontekstu intelektualnog miljea koje je daleko šire od onog srpskog, jugoslovenskog i istočnoevropskog. Na osnovu uvida u jedan mali deo njegove esejistike rasejane u jugoslovenskoj periodici, vrlo je jasno da je on bio, daleko više nego mnogi njegovi savremenici sa ovih prostora, upućen u dešavanja na evropskoj, posebno francuskoj, intelektualnoj sceni. Takođe, ako sagledamo totalitet njegovog dela – dakle, pesme, romane, eseje, korespondenciju, radio drame i književnoistorijske radove – videćemo da se tu ne radi o nekom odjeku dešavanja na francuskoj kulturnoj sceni, već o jednom projektu velikog integriteta i snage. Ne može se reći samo da je ovaj projekat bio pod uticajem poststrukturalizma, ili da se razvijao paralelno sa njim, vec se radi o jednom odgovoru na neke od njegovih centralnih tema, kao sto je ona o „smrti čoveka“. Jedna od konstanti Radomirovog opusa, od „Kuće bez krova“ (1951) do „Pozdrava Bori Ćosiću“ (1997) jeste upravo ova afirmacija subjekta.

„Iskušavanje granica“ potvrđuje da ma šta bude bila, jedna „konstantinovićologija“ ne može biti zabran istorije književnosti ili slavistike. U Beču su se ova dva dana juna okupili istoričari i teoretičari književnosti, filozofi, teoretičari kulture i teoretičari izvođenja. I to je tek početak. Možda bi bilo najbolje da završimo sa planovima za sledeći skup?

D. B.: Da, sljedeći skup. Ideje su tu. Dobra volja isto tako. Pred nama vidim Bodensko jezero, Konstanz, tradiciju koju ovo Sveučilište nudi, Konstantinović pristaje tu bolje nego igdje drugdje – sa svojom inovativnošću, spremnošću prihvatanja novoga, neistraženoga. Jedva čekam novi susret, uvjeren da će do njega doći, prije ili kasnije.

U Beču je krajem juna održan simpozijum o Radomiru Konstantinoviću i nekim aspektima njegovoga književnog i filozofskog opusa. Domaćin skupa koji je okupio dvanaestoro književnih eksperata sa više svetskih univerziteta bio je Institut za slavistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Beču i njegov profesor Vladimir Biti. Učesnici skupa Davor Beganović sa Bečkog Univerziteta i Branislav Jakovljević sa Stanforda, u dijalogu vođenom specijalno za Danas, ukazuju na osnovne tokove i domete rasprave.