Feminizam i Srbija: Borba za pravo glasa kada su žene izjednačavane sa „sumanutim licima“

Kraj Prvog svetskog rata 1918. godine doveo je do sloma moćnih država i promena na karti sveta, ali jedna druga borba – za osnovna prava žena – u mnogim zemljama bila je daleko od dobijene.

U novoosnovanoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca žene nisu imale pravo glasa, zarađivale su manje od muškaraca, o sopstvenom telu nisu samostalno odlučivale, a pojedina zanimanja i škole su im bili nedostupni.

Ali nisu htele da se pomire sa tim. U zemlji koja će uskoro poneti naziv Jugoslavija od 1918. niču brojna ženska i feministička društva.

Sto godina kasnije, borkinje za ženska prava smatraju da je ponovo aktuelno ono za šta su se žene borile početkom 20. veka.

„To što danas imamo gotovo 40 odsto žena u Narodnoj skupštini i žene na istaknutim političkim mestima ništa ne menja. Niti će politika biti humanija, niti će ženama biti bolje, uz stalnu strepnju da se mogu izgubiti već dostignuta prava“, kaže za BBC na srpskom Tanja Ignjatović iz Autonomnog ženskog centra.

• Zašto su crno-bele fotografije žena preplavile i srpski Instagram
• Srpski velikani u borbi za ženska prava
• Saudijska reperka pred hapšenjem zbog spota o ženama iz Meke

Jedan od ključnih trenutaka u borbi žena bilo je osnivanje Feminističe alijanse, na kongresu u Ljubljani 22. i 23. septembra 1923. godine.

Punim nazivom Alijansa feminističkih društava u državi SHS, osnovale su je Splošno žensko društvo iz Ljubljane, Udruženje Jugoslovenskih žena iz Zagreba i inicijator kongresa – Ženski pokret iz Beograda i Sarajeva.

„Na skupštini su postavljeni cilj i program delovanja Alijanse, usmeren na ostvarivanje prava žena, suprotno delovanju nacionalnih i verskih, kao i humanitarnih organizacija žena“, govori za BBC na srpskom Tanja Ignjatović iz Autonomnog ženskog centra.

Doktorka Svetlana Stefanović, naučna saradnica i arhivistkinja Arhiva Jugoslavije, kaže za BBC na srpskom da im je cilj bio „oslobođenje žena sticanjem političkih prava i sprovođenjem reformi zakona i društvenih običaja“.

Ukratko – „postizanje jednakosti između muškaraca i žena“.

Šta je prethodilo kongresu u Ljubljani?

Jedno od ključnih pitanja bilo je pravo glasa žena. Prva faza borbe za ovo pravo u novonastaloj državi trajala je do donošenja Vidovdanskog ustava 1921. godine.

Tadašnja krovna ženska organizacija – Narodni ženski savez Srba, Hrvata i Slovenaca, podržavala je ovaj zahtev rezolucijom usvojenom na osnivačkom kongresu 1919, navodi Stefanović.

„Borba se vodila putem peticija i protestnih okupljanja i mitinga, ali i perom i traženjem saveznika među tadašnjim političkim partijama“, objašnjava ona.

Savez je početkom 1920-ih okupljao oko dvesta ženskih udruženja sa oko 50.000 članica, koje su težile ka razvijanju humanog, etičkog, kulturnog, feminističko – socijalnog i nacionalnog rada.

Memoari prve feministkinje u Egiptu:

Međutim, po donošenju Ustava 1921. godine, dodaje Stefanović, Savez iz programa „briše zahtev za biračkim pravom“.

„U njemu je prevladala struja koja je zastupala stav da, s obzirom na opšte dobro, nije vreme da se postavlja to pitanje – zbog nestabilne političke klime, čestih smena vlada, sukoba između nacionalnih političkih elita“.

A onda je došao kongres Međunarodne ženske alijanse za pravo glasa (International Woman Suffrage Alliance – IWSA) u Rimu, maja 1923. godine, kojem je prisustvovala i jugoslovenska delegacija.

Tada se razmatralo ujedinjenje IWSA sa Međunarodnim savezom žena (International Council of Women, ICW), čiji je član bio Narodni ženski savez.

Međunarodni savez žena se bavio društvenim pitanjima i objedinjavao različita ženska društva, dok su članice Međunarodne alijanse za pravo glasa žena bile feministička udruženja, a glavni cilj im je bilo političko pravo žene.

Naposletku, predlog o ujedinjenju bio je odbačen, te su dve međunarodne organizacije „sa različitim delokrugom rada“ nastavile da postoje zasebno.

Sličan primer su sledile i feministkinje u Srbiji, koje su nekoliko meseci potom osnovale organizaciju „čiji je prvi zadatak bilo osvajanje prava glasa za žene“.

Pogledajte: Zašto je skuplje biti žena nego muškarac

Raskid sa iluzijama

Kongres u Ljubljani u septembru 1923. je označio početak druge faze u borbi za žensko pravo glasa u Kraljevini SHS, tvrdi Stefanović.

Začetnik ideje bio je Ženski pokret, osnovan 1919. godine pod imenom Društvo za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava, prvo u Beogradu, a potom i u Sarajevu.

Na kongresu su aktivistkinje koje se nisu odrekle zahteva za političkim pravima osnovale Feminističku alijansu.

„Ove borkinje se nisu dale smesti frazama da ‘nije vreme da se postavlja to pitanje’, obeshrabriti tvrdnjama da je politika ‘prljava rabota’ i da ženama nije mesto u političkoj borbi“, naglašava Stefanović.

• Šivenje i feminizam: Slučajna revolucija do koje je dovela Singerica
• Kako bi izgledali gradovi po meri žena
• Borba protiv seksizma u stripovima

Dodaje da je osnivanje Feminističke alijanse značilo „raskid sa iluzijama da će zahtev za žensko pravo glasa naići na odobravanje i podršku od strane političkih partija i svih ženskih organizacija“ i da je dovoljno „dati se čuti, opaziti i izložiti zahteve“.

Ali ove aktivistkinje nastavile su i da sarađuju sa Narodnim ženskim savezom, koji je iz programa ranije izbacio zahtev za glasačkim pravom žena.

Feministička alijansa je, pored prava glasa za žene, zahtevala da se prizna ekonomska nezavisnost udatih žena, zatim jednako roditeljsko staranje nad decom, izmena naslednog prava i uveđenje opšteg osiguranje za majke, navodi Tanja Ignjatović.

Takođe su tražile bolju zaštitu radnog prava žene, uvođenje isnpektorke rada, slobodno napredovanje u profesiji i slobodan pristup u političkom životu.

Žene su tražile ukidanje ograničenja propisanih Građanskim zakonikom.

Kraljevina nije imala jedinstven Građanski zakonik, ali je srpski žene izjednačavao sa „maloletnicima, mentalno poremećenim i sumanutim licima, raspikućama i propalicama“, kaže Ignjatović.

Feministička alijansa je 1926. godine reorganizovana u Alijansu ženskih pokreta, koju su činila izrazito feministička društva.

Nastavile su da se bore oko ranije zacrtanih zahteva, ali su dodale i nove.

Od 1935. godine, navodi Ignjatović, ponovo su pojačale delovanje i tražile punu poslovnu sposobnost za sve žene, obavezan građanski brak, nadležnost sudova u svim bračnim sporovima, ravnopravnost muža i žene u braku, izjednačavanje žena i muškaraca u naslednom pravu, slobodno raspolaganje vlastitom imovinom i drugo.

• Zašto su studentkinje u Indiji morale da se skidaju i pokazuju donji veš
• Mogu li feministkinje da posećuju striptiz klubove
• Preminula sudija Vrhovnog suda SAD Rut Ginsberg

Neostvareni cilj Alijanse

Poboljšanje u tom periodu doneo je Krivični zakonik Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1929, koji je uspostavio formalno-pravnu jednakost među polovima.

Žene su tada prvi put dobile krivičnopravnu zaštitu nezavisno od interesa muža, što je došlo do izražaja u odrebama o „seksualnim deliktima“, kaže Svetlana Stefanović.

„Ali ove promene zakona nisu automatski obezbeđivale stvarno poboljšanje krivičnopravne zaštite žena, pošto su ranija zakonska rešenja i na njima bazirana shvatanja sudija i dalje u velikoj meri oblikovala sudsku praksu.“

Alijansa je prestala da postoji uoči Drugog svetskog rata, kada je vlada Cvetković-Maček zabranila rad pojedinih ženskih organizacija, pa je tako pravo glasa žena ostao neostvareni cilj.

Tek po završetku rata, nakon decenija borbe, žene su se 11. avgusta 1945. godine izborile za pravo glasa u Jugoslaviji.

„Došlo je do ogromnih promena u obrazovanju, zapošljavanju, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, ali je Komunistička partija kontrolisala ‘žensko pitanje’, posebno vodeći računa da se napravi diskontinuitet sa građanskim ženskim feminističkim organizovanjem, a zatim i odlukom da se raspusti Antifašistički front žena“ navodi Ignjatović.

Antifašistički front žena bio je društveno-politička organizacija žena Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata, osnovan 1942. godine u Bosanskom Petrovcu.

Kao zasebna organizacija prestao je da postoji 1953. godine.

Teme Feminističke alijanse ponovo aktuelne

Stefanović kaže da su u socijalističkoj Jugoslaviji, stupanjem na snagu Ustava iz 1946, porodičnog prava iz 1946/47. i Zakona o nasleđivanju iz 1955. godine žene u političkom i pravnom pogledu bile izjednačene sa muškarcima.

Međutim, smatra da je od početka devedesetih na snazi „repatrijarhalizacija društva“ i da su određene slobode, koje su bile osvojene, „ponovo dovedene u pitanje“, te da ih „treba braniti“.

Tanja Ignjatović ističe da su teme kojima su se žene u Feminističkoj alijansi bavile pre skoro sto godina i danas „sasvim aktuelne“.

„Pokazalo se da zakonsko izjednačavanje žena i muškaraca, mada nužno, nije dovoljno da se postigne faktička jednakost“, smatra Ignjatović.

• „Nijedna žena manje“: Šest žena ubijeno u porodičnom nasilju u Srbiji od januara
• „Otkud žena na frontu“: O pitanju Dariji Kisić Tepavčević, ženama u ratu i gomili ordenja
• „Danas ga se ne bojim” – priča iza beogradskih grafita

Dodaje da je došlo do „odronjavanja dostignutog nivoa prava žena“, a razloge pronalazi u „ratnoj politici, ekonomskom sunovratu, sancijama, korupciji i kriminalizaciji društva“ devedesetih godina u Srbiji.

Razlog vidi i u „brutalnoj korporacijskoj neoliberalnoj ekonomiji i konzervativnoj politici“ protekle decenije.

Dodaje da to što su žene na istaknutim političkim mestima i što su sada zastupljenije kao narodne poslanice – ništa ne menja, jer, ocenjuje, to neće humanizovati politiku, niti će ženama biti bolje.

„To traži nove forme organizovanja žena, uključujući najmlađe generacije“.

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]