Škole i istorija: Koje su najstarije gimnazije u Srbiji i kako su osnovane

Tačno dva milenijuma je trebalo da prođe da gimnazije – verovatno najznačajnije obrazovne ustanove nastale u Antičkoj Grčkoj – osvanu i na ovim prostorima.

Iako je u novembru Valjevska gimnazija proslavila vek i po postojanja ona nije ni među prvih pet najstarijih gimnazija u Srbiji.

Prva srpska gimnazija otvorena je zahvaljujući zalaganju mitropolita Stefana Stratimirovića u Sremskim Karlovcima 1792. na teritoriji tadašnje Habzburške monarhije.

Najstarija gimnazija u užoj Srbiji je Prva kragujevačka koja je počela sa radom 1833. godine, zatim slede Čačak, Zaječar i Šabac koje dele bronzanu poziciju.

Formalno na četvrtom mestu je Prva beogradska gimnazija, gotovo tri decenije starija od Valjevske.

• Koliko (ne) znamo o Vuku Karadžiću
• Kako se razvijala pismenost u Srbiji
• Srbija i antifašizam: Šta deca danas uče

„Karlovačka gimnazija je osnovana u klimi prosvećenosti koja je obeležila dobar deo 18. veka, zahvaljujući privilegijama koje su Srbi uživali u Austrijskoj monarhiji i Karlovačkoj mitropoliji, kao i građanskom sloju Srba koji je nastao u varošima severno od Save i Dunava“, kaže za BBC istoričar Radomir Popović.

Sve do početka 19. veka, Srbi su živeli pod vlašću turske i austrougarske imperije, a u primorju, u današnjoj Hrvatskoj, do kraja 18. veka pod Mlecima.

„Položaj srpskog naroda unekoliko je bio povoljniji u Hazburškoj monarhiji u kojoj su tokom 18. veka, za vreme vladavine prosvećenih careva sprovedene reforme“, ističe Popović.

Karlovačka gimnazija – 1792.

Kada je 1790. za karlovačkog mitropolita izabran bečki đak Stefan Stratimirović gotovo istovremeno započeo je postupak osnovanja gimnazije i rad na prikupljanju novca od imućnih trgovaca.

Dve godine kasnije, ostvario je plan.

Ubrzo po osnivanju gimnazija postaje središte srpske prosvete, kulture i duhovnosti.

U početku su njeni đaci bili iz Karlovaca i okoline, ali ubrzo pristižu iz svih srpskih krajeva, navodi se na sajtu škole.

I južno od Save i Dunava, za vreme Prvog srpskog ustanka, i kasnije, tokom prve polovine 19. veka, učeni Srbi iz Austrijske monarhije bili su najzaslužniji za razvoj prosvete i obrazovanja.

• Ko je bio Milan Jovanović Batut – čije ime smo najviše puta čuli ove godine
• Srbija: Šta obeležavamo na Sretenje i zašto je to bitno

Šumadijski ustanici i učeni Srbi iz preka

„Dositej Obradović, prvi ministar prosvete u Srbiji simbolička je spona između prosvećenog 18. veka i romantičarskog 19. veka, između Srba iz Austrije i mlade srpske države“, navodi Popović.

Osim Dositeja, tu je i niz obrazovanih u učenih Srba koji su „iz preka“ doprineli razvoju škola i kulturnih ustanova u Srbiji: Ivan Jugović, Boža Grujović, Lazar Vojinović za vreme Prvog srpskog ustanka, a kasnije Dimitrije Davidović, Dimtrije Isajlović, Jovan Sterija Popović, Jovan Hadžić i mnogi drugi.

Oni su ujedno bili i prvi profesori u gimnazijama, potom na Velikoj školi, kao najvišim obrazovnim ustanovama.

„Možemo slobodno reći da su Srbiju kao državu uporedo gradili neuki šumadijski ustanici i učeni Srbi iz preka“, kaže Popović iz Istorijskog instituta Beograd.

Za vreme Prvog srpskog ustanka (1804-1813) pored osnovnih škola u Srbiji je 1808. godine osnovana Velika škola koja je bila između gimnazije i univerziteta.

Značajan razvoj prosvete u Srbiji usledio je tek posle sticanja autonomije 1830. godine.

U Beogradu je tada osnovana trogodišnja „Verhovna škola“.

Kragujevačka gimnazija 1833.

Verhovna škola je 1833. preseljena u Kragujevac i pretvorena u četvororazrednu, pa petorazrednu gimnaziju.

Takozvana Prva kragujevačka gimnazija ove godine puni 188 godina, a nastala u jeku borbe za nacionalni identitet i nezavisnost srpskih obrazovnih ustanova.

Kroz istoriju, ova škola delila je nedaće sa narodom.

„Tako su 1941. godine trupe nemačkih agresora streljale u Šumaricama đake i nastavnike gimnazije“, stoji na školskom sajtu.

Od 1874. i devojčice su posle završene osnovne škole mogle da nastave školovanje u ovoj gimnaziji.

Čačanska, Šabačka i Zaječarska gimnazija 1837.

U pismu Knezu Milošu od 12. aprila 1832. Vuk Karadžić piše „…da bi valjalo, osim Velike škole u Beogradu, urediti take tri škole: jednu u Šumadiji, drugu dolje preko Morave, a treću gore preko Kolubare“, navodi se u istorijatu škole u Čačku.

Ove tri glavne škole odnosile su se: „gore, preko Kolubare“ na Šabac, „preko Morave“ na Zaječar i „u Šumadiji“ na Čačak.

Godine 1837. osnovane su tri državne polugimnazije u ova tri grada.

Nastava u polugimnazijama trajala je dve godine.

• Milunka Savić i Flora Sands – žene koje su zajedno ratovale za Srbiju
• Izolacija izolovanih: Kako u zabačenim selima Srbije izgleda učenje na daljinu

Škola iz Čačka je ubrzo prebačena u Užice, jer nije bilo učenika za četvororazrednu gimnaziju, najverovatnije zato što su roditelji decu radije davali u manastire, alii zato što školovani ljudi u to doba u Srbiji nisu bili cenjeni.

„Knez, sudije, kapetani, bili su nepismeni, a sam Miloš Obrenović činovnike je tretirao kao svoje sluge.

„Ipak, sve obaveze prema školi koju je sam narod izdržavao su ispunjavane, iz čega profesor Dragomir Popović zaključuje „… da je narod voleo školu kao državnu potrebu, ali je decu nerado davao tamo“.

Među profesorima ove gimnazije bili su književnik i književni kritičar Jaša Prodanović, kao i patrijarh German, koji je pre nego što se zamonašio jedno vreme bio pisar lokalnog suda i ovde predavao veronauku.

Šapčani su uz gimnaziju imali i prvu školsku biblioteku u Srbiji. Škola osnovana 1837. godinama je bila centar kulturnog života grada.

Burnu istoriju ove škole i cele države ispisale su i ratne godine. Izuzetan doprinos u prikupljanju pomoći za bolesnike i ranjene dali su učenici Zaječarske gimnazije, iako je školovanje bilo zaustavljeno.

Školske 1912. godine, posle opšte mobilizacije, zbog početka Balkanskih ratova, zgrada gimnazije uzeta je za bolnicu i u njoj su prestala predavanja.

Svi nastavnici počeli su da izvršavaju vojne zadatke.

„U izveštajima iz 1918. godine o ratnoj šteti koju je škola pretrpela tokom Prvog svetskog rata nalaze se i podaci da je zgrada jako oštećena: od nameštaja ništa nije ostalo, učila gotovo i da nema, a biblioteka ne postoji“.

Kako su izgledale gimnazije u 19. veku?

Gimanzije u Srbiji od početka bile su klasične, a učenici su pripremani za buduće činovnike ili za studiranje u inostranstvu.

„Srbija je tokom 19. veka planski, o državnom trošku, školovala stručnjake na prestižnim evropskim univerzitetima“, navodi Popović.

Kako se u gimnazijama dosta pažnje posvećivalo učenju klasičnih i živih stranih jezika, pa se, posle tri decenije, uvidelo da se u gimnzijama nije sticalo praktično znanje.

„Osnivanjem realke u Beogradu, kasnije u ostalim varošima Srbije, pokušano je da se to ispravi i krene u stvaranje, kako bismo danas kolokvijalno rekli, tehničke inteligencije“, navodi Popović.

Od 1865. u Srbiji je osnovano prva realna gimnazija, ona je bila između gimnazije i stručne škole. Vremenom se sve više približavala klasičnim gimnazijama.

Godine 1839. osnovana je još jedna polugimnazija u Beogradu.

• Petar Drugi Petrović Njegoš – od totalnog uzdizanja do totalnog poricanja
• Novac ili interesovanje – šta je bitnije mladima kada biraju profesiju

Prva beogradska gimnazija 1839.

Ova gimnazija je više puta kroz istoriju menjala i ime i adresu.

U toku školske 1846/47. iz Konaka kneginje Ljubice prelazi u okolinu Saborne crkve, u zgradu sadašnjeg Fakulteta primenjenih umetnosti u Ulici kralja Petra broj 4.

Ulica je dobila naziv jer je najstariji sin kneza Aleksandra Karađorđevića koji će postati kralj Petar Prvi tu pohađao sva četiri razreda Prve beogradske gimnazije.

„Na ovom mestu je tokom juna 1858. godine knežević Petar javno polagao ispite koje je te godine učio. Ispitu je, između ostalih, prisustvovao i Vuk Karadžić“, piše se na sajtu škole.

Najduže se zadržala na sadašnjoj lokaciji u blizini Crkve Aleksandra Nevskog na Dorćolu, gde je od 1938.

Valjevska gimnazije proslavila 150. rođendan

Valjevska gimnazijska realka počela je sa radom 23. novembra 1870. godine.

U toku Prvog svetskog rata rad škole je bio onemogućen. U zgradi je jedno vreme bila smeštena Valjevska bolnica.

Škola će ponovo primiti đake i profesore po oslobođenju 1919. godine.

Škola je 1925. dobila i prvi klavir, a 1926. izgrađeno je đačko kupatilo koje je, u to vreme, i jedino javno kupatilo u Valjevu.

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk