Avala: Planina sa dugom istorijom

U izvorima se pominje da je još u preistorijsko vreme okolina ove niske planina bila naseljena, što dokazuju ostaci rudarskih jama u Šupljoj Steni. U rimsko vreme nazivana je Zlatni breg, a u srednjem veku Žrnov, prema istoimenoj tvrđavi smeštenoj na najvišem vrhu. Mađari su je nazivali Sarnov, dok su je Turci prekrstili u Havala, što u prevodu znači prepreka. Iz turskog naziva izvedeno je i današnje ime za celu planinu.

Na vrhu planine utvrđenje su podigli još Rimljani kako bi kontrolisali prilaz Singidunumu, kao i da bi zaštitili rudnike na obroncima. U srednjem veku, na mestu ove utvrde Srbi su podigli tvrđavu, koju u 15. veku zauzimaju Osmanlije. Oni su je proširili i ojačali za potrebe napada na Beograd, koji se tada nalazio u mađarskim rukama. Mađari su početkom 16. veka pokušali da zauzmu Žrnov, ali je pokušaj okončan porazom. Nakon pada Beograda 1521. godine, ovo utvrđenje gubi strateški značaj. Grad Žrnov, inače,  držao je turski harambaša Porča, u pesmama opevan, i kontrolisao je put za Beograd. Okolno stanovništvo strahovalo je od njega, jer ih je napadao, pljačkao i ucenjivao. Smatra se da ga je ubio despot Zmaj Ognjeni Vuk, a njegov grob, kako opisuje Evlija Čelebija, počiva u senci stabla pistaća. Naime, još za života rekao je: „Kada poginem u borbi za pravu vjeru ili kad umrem u ljubavi prema bogu, neka se na mom grobu zasadi kakvo rijetko drvo“. Ne zna se precizno kada je, ali se pretpostavlja da je tvrđava napuštena u 18. veku.

Za vreme Prvog srpskog ustanka u podnožju Avale odigrao se i krvavi sukob između Karađorđevih ustanika i turske vojske. Tom prilikom, veliki broj ljudi iz okolnih sela učestvovao je u borbama za oslobođenje Beograda 1806. godine. Narod je predvodio Karađorđev vojvoda Vasa Ćarapić, iz okolnog Belog Potoka.

Nakon Prvog svetskog rata, lokalni stanovnici pronašli su više grobova srpskih vojnika poginulih u ratu, među kojima i grob jednog neznanog vojnika. Tom vojniku narod je podigao i skromni spomenik, da bi kasnije država odlučila da mu na vrhu Avale podigne reprezentativnije obeležje. Spomenik Neznanom junaku građen je, prema projektu vajara Ivana Meštrovića, u periodu od 1934. do 1938. Obeležje je podignuto u obliku mauzoleja sa karijatidama, koje predstavljaju žene u narodnim nošnjama iz svih jugoslovenskih država. Za ove potrebe dinamitom su razrušeni ostaci Žrnova, tako da danas vidljivi tragovi ovog utvrđenja ne postoje. Inače, prvobitno obeležje podignuto junaku danas se čuva u porti crkve u Belom Potoku, u podnožju planine.

Na Avali se nalazi i Spomenik sovjetskim ratnim veteranima, koji su poginuli na tom mestu u avionskoj nesreći 1964. Ono po čemu je ova planina, takođe, bila poznata je i Avalski TV toranj, kao najveća građevina u tadašnjoj Jugoslaviji. Izgrađen je bio 1965. na nižem vrhu, ali je srušen u NATO bombardovanju 1999. Pre nekoliko godina izgrađen je novi toranj visine 204 metra, koji je veći od prethodnog za više od jednog metra.

Iz Putopisa Evlije Čelebije

„Izvan tvrđave sa zapadne strane nalazi se oko stotinu varoških kućica koje su pokrivene trskom i ćeremitom, a okićene baštama i vinogradima. Tu se nalazi jedna džamija, ali nema čaršije, bazara ni ostalog. Samo ima mnogo izletišta, koja liče na rajske bašte i vinograde“.