Neke odredbe preuranjene

Prof. dr Zoran Ivošević Državljanstvo je statusna pripadnost pojedinca određenoj državi. Ono obezbeđuje da državljanin bude nosilac ustavom zajemčenih građanskih, političkih i socijalno-ekonomskih prava i obaveza, bez obzira na to da li se nalazi na domaćoj ili stranoj teritoriji. Zbog toga se državljanstvo i definiše kao javnopravna veza pojedinca sa određenom državom. Ta veza stiče se poreklom, rađanjem, prijemom ili na osnovu međunarodnog ugovora.
Jedno lice obično ima državljanstvo jedne države. Ali, sloboda kretanja i komuniciranja čini da državljani jedne zemlje stiču uslove za prijem u državljanstvo druge. Tada se i javlja problem dvojnog državljanstva. Zašto problem? Zato što se odstupa od tradicionalnog shvatanja da pojedinac može biti odan samo jednoj državi, otadžbini. Otuda, ima država koje pružaju otpor dvojnom državljanstvu tako što prijem u državljanstvo uslovljavaju otpustom ili odricanjem od predhodnog. Ali, ima i država koje takav uslov ne postavljaju. Njihov broj raste, jer raste i broj građana koji prijem u drugo državljanstvo ne žele da „plate“ prestankom državljanstva koje su već stekli. Tolerantan odnos prema dvojnom državljanstvu imaju, na primer, Švajcarska, Holandija, Italija, Španija, Austrija, SAD i Rusija.
Od bivših jugoslovenskih republika, dvojno državljanstvo priznaju Makedonija i Bosna i Hercegovina. Hrvatska i Slovenija ga ne priznaju, ali dopuštaju izuzetke kada svog državljanina sa još jednim državljanstvom, dok je na njihovoj teritoriji, smatraju samo svojim državljaninom.
Međunarodno pravo je dvojnom državljanstvu „otvorilo vrata“ konvencijama Ujedinjenih nacija o statusu izbeglica (1951) i o državljanstvu udatih žena (1957). Evropska konvencija o državljanstvu (1997) promoviše višestruko državljanstvo: 1) u korist deteta čiji roditelji imaju različito državljanstvo, 2) u korist lica koje drugo državljanstvo stiče zaključenjem braka i 3) u drugim slučajevima koje država utvrdi nacionalnim zakonom. Pri tom se zalaže da se sticanje ili zadržavanje državljanstva ne uslovljava odricanjem ili gubljenjem drugog „kad to nije moguće ili razumno“.
Problem dvojnog državljanstva usložnjava se u uslovima sukcesije država (transfer dela teritorije, ujedinjenje, razjedinjenje, otcepljenje). Tada se mora voditi računa i o opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava, koja se odnose na: efektivnost državljanstva, opciju državljanstva, zabranu diskriminacije i zabranu arbitrarnosti.
Efektivnost državljanstva ogleda se u autentičnoj pravnoj vezi između države i pojedinca, zasnovanoj na poreklu, rođenju, stečenim pravima, odnosno etničkoj, jezičkoj, verskoj ili drugoj statusnoj pripadnosti.
Opcija državljanstva je pravo svakog pojedinca na sukcesionom području da slobodnom voljom izabere državljanstvo prethodne, novonastale ili obe države, ako za to postoje uslovi utvrđeni bilateralnim ugovorom, odnosno unutrašnjim ili međunarodnim pravom.
Zabrana diskriminacije ne dopušta razlikovanje pojedinaca po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, vere, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i invalidnosti.
Zabrana arbitrarnosti suzbija samovolju države u postupku priznavanja, lišavanja, ili promene državljanstva. Ona ne dopušta oduzimanje državljanstva licima koja su stekla pravo da ga zadrže, niti uskraćivanje državljanstva licima koja su stekla pravo na još jedno državljanstvo.
Naše pravo se prema ovim opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava odnosi korektno.
Ustav, u članu 38, predviđa: 1) da se sticanje i prestanak državljanstva uređuje zakonom, 2) da naš državljanin ne može biti proteran ni lišen državljanstva ili prava da ga promeni, 3) da dete rođeno ovde ima pravo na državljanstvo Srbije, ako nisu ispunjeni uslovi da stekne državljanstvo druge države. On dvojno državljanstvo ne pominje, ali nema odredbu da srpski državljanin ne može biti državljanin druge države. Pošto ne dopušta lišavanje i zabranu promene državljanstva, otvara prostor za njegovo zakonsko uređivanje.
Zakon o državljanstvu Republike Srbije, usvojen 2004, nema posebne odredbe o dvojnom državljanstvu, iako ga dopušta. Ima ih, međutim, tek usvojeni Zakon o izmenama i dopunama Zakona o državljanstvu Republike Srbije.
Prema noveliranom članu 23. stav 1. Zakona o državljanstvu, pripadnik srpskog naroda koji nema prebivalište na teritoriji Srbije ima pravo da bude primljen u državljanstvo Srbije bez otpusta iz stranog državljanstva, ako je navršio 18 godine života a nije mu oduzeta poslovna sposobnost i ako podnese pismenu izjavu da Srbiju smatra svojom državom. Ovo pravo, pod istim uslovima, ima i pripadnik drugog naroda ili etničke zajednice sa teritorije Srbije.
Prema noveliranom članu 52. stav 2. Zakona o državljanstvu, državljaninom Srbije smatra se i crnogorski državljanin koji je 3. juna 2006. godine (dan istupanja Crne Gore iz državne zajednice sa Srbijom) imao prijavljeno prebivalište na teritoriji Srbije, ako podnese pisanu izjavu da se smatra državljaninom Srbije i zahtev za upis u evidenciju državljana Srbije, u roku od pet godina od dana stupanja na snagu izmena i dopuna Zakona.
Ako se ovim odredbama pridruže ranije odredbe o prijemu u državljanstvo Srbije po osnovu rođenja (član 16), zaključenja braka (član 17), iseljeništva (član 18), interesa za Srbiju (član 19), ili pripadništva državljanstvu bivših jugoslovenskih republika (član 23. stav 2), može se zaključiti da Srbija uvažava ustanovu dvojnog državljanstva.
Odredbe Zakona o državljanstvu Republike Srbije nisu u nesaglasju sa opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava, jer vode računa o efektivnosti i opciji državljanstva, ne iritirajući zabrane diskriminacije i arbitrarnosti. Nisu u nesaglasju ni sa Ustavom, jer slede sva tri njegova iskaza o državljanstvu. Ipak, u odnosu na državljane Crne Gore, Zakon o državljanstvu Republike Srbije nije u punom skladu sa samim sobom, jer ignoriše član 26. po kome se državljanstvo Srbije može steći i na osnovu ratifikovanog međunarodnog ugovora, pod uslovom uzajamnosti. Da ova odredba nije zanemarena, države koje su do 3. juna 2006. pripadale državnoj zajednici Srbija i Crna Gora, dobile bi priliku da svoje različite stavove o dvojnom državljanstvu usklade.
Bez ove prilike, zakonske odredbe o dvojnom državljanstvu Srbije i Crne Gore su – preuranjene. Ta njihova mana može se otkloniti naknadnim zaključivanjem bilateralnog ugovora. Ako on bude zaključen, Srbija bi zakonske odredbe o kojima je reč morala da uskladi sa njim, jer, po članu 194. stav 5. Ustava, ratifikovani međunarodni ugovor ima jaču pravnu snagu od zakona.
Ovaj tekst ne bih mogao da napišem da nisam pročitao knjigu dr Vide Čok „Pravo na državljanstvo“. Pročitajte je i vi!