Bosanski muslimani između Srba i Hrvata

Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (24)

Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi u istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).

Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.

Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić

Ishod izbora iz 1920. trebalo je otuda za beogradsku vladu da bude jedan signal, pošto je većina hrvatskih birača naknadno potvrdila oštar opozicioni stav Stjepana Radića protiv načina utemeljenja države. Seljačka stranka se u svom programu, uz jako naglašavanje pacificističkih i socijalnih momenata (s antiurbanim i antikapitalističkim akcentima) zalagala za uspostavljanje jedne hrvatske seljačke republike u sklopu jugoslovenske konfederacije, za plebiscitarno učešće naroda u svim državnim poslovima, za dosledno sprovođenje principa samoupravljanja i uspostavljanje agrarnog društvenog i socijalnog poretka. Njihov program je umnogome ličio na zahteve „radikala“ iz sedamdesetih godina 19. veka. Prema shvatanju narodnog tribuna Stjepana Radića, Hrvati nisu jedno „pleme“ ili deo „troimene nacije“ nego jedan samostalan, sa Srbima i Slovencima ravnopravan „narod“. Radićnije dovodio u pitanje „bratske odnose“ između tri naroda, ali je bio protiv toga da tri brata treba da imaju samo jednu glavu. Integralnom jugoslovenstvu „demokrata“ i velikosrpskom nacionalizmu „radikala“ Radićje suprotstavio nacionalnu samosvojnost Hrvata. Iako je Seljačka stranka sudelovala u izborima za Ustavotvornu skupštinu, njeni poslanici su, na zahtev Radića, odlučili da bojkotuju beogradski parlament i osnovali su u Zagrebu sopstveno Hrvatsko narodno zastupništvo, koje je 8. decembra 1920 (dve godine posle proklamacije Kraljevine SHS), pozivajući se na pravo samoopredeljenja, proglasilo Hrvatsku seljačku republiku.

Među kandidatima za mesta u parlamentu iz 1920. treba pomenuti još dve stranke: Slovenačku narodnu stranku Antona Korošeca, koja je osvojila 27, i Jugoslovensku muslimansku organizaciju (JMO) u Bosni i Hercegovini sa 24 poslanika. Iako je Korošec – kao i Radić- odbio način stvaranja države i pokazivao jake republikansko-federalističke sklonosti, odlučio se posle osnivanja države, pod utiskom italijanske iredente, za saradnju u novoj državi. Zbog brojčane slabosti Slovenaca i njihovog eksponiranog geografskog položaja, Slovenska narodna stranka je pre bila sklona kompromisima s centralnim vlastima nego hrvatska sestrinska stranka. Slično su stajale stvari i s Jugoslovenskom muslimanskom organizacijom, koja je oko sebe okupila gotovo celokupno islamsko stanovništvo Bosne i Hercegovine (98 odsto birača). Partija se, pod vođstvom Ibrahima Maglajlića i Mehmeda Spaha, borila za učvršćenje nacionalnog i državnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca, potpunu ravnopravnost „plemena“ jugoslovenske nacije, uz odbijanje svih težnji da se muslimansko stanovništvo Bosne i Hercegovine potčini konkurentskim nacionalnim aspiracijama Srba i Hrvata. Odlučno se zalagala za očuvanje administrativne celovitosti Bosne, kao i versko-kulturne autonomije tamošnjeg muslimanskog stanovništva. Više nego sve druge partije, JMO se nalazila u stalnom sukobu između programski postavljenih ciljeva i političke pragmatike, koja ju je uvek nanovo prisiljavala na kompromise. Sve dok jugoslovenstvo nije uspelo da se nametne kao integrativni činilac, partija je morala da brine o tome da nacionalno indiferentni muslimani ne dospeju u žrvanj srpsko-hrvatskih konfrontacija.

Po jeziku i poreklu bosanski muslimani su bili Južni Sloveni. Ali njihov identitet zajednice nije bio nacionalno nego religijski i regionalno obeležen. Dok su se sve veći delovi pravoslavnog i katoličkog stanovništva Bosne i Hercegovine od kraja 19. veka identifikovali sa srpskim, odnosno hrvatskim nacionalnim pokretom, masa muslimana nije mogla da se priključi ni jednoj ni drugoj naciji, a kamo li da formira sopstvenu naciju. Previše su srpstvo i hrvatstvo bili povezani s odgovarajućom hrišćanskom konfesijom, a da bi mogli da dođu u pitanje kao identifikacija za vernike muslimane. A islam (još) nije pružao alternativu za stvaranje nacije. Doduše, u 20. veku je bilo predstavnika bosansko-muslimanske inteligencije koji su sebe doživljavali kao Srbe ili Hrvate, ili su se opredeljivali čas za jednu, čas za drugu opciju (ponekad i više puta), ali za većinu muslimana konstrukt „islamizirani Srbi (Srbo-muslimani) ili „islamizirani Hrvati“ (Hrvato-muslimani) još nije bio ni prihvatljiv ni atraktivan. A opet su bosanski muslimani od polovine 19. veka – od Vuka Karadžića i njegovog suparnika Ante Starčevića – uvek nanovo prisvajani kao deo (često čak i kao „najčistiji“ deo) srpske, odnosno hrvatske nacije. Bosna i Hercegovina je za obe strane predstavljala „srce“ odgovarajuće nacionalne teritorije.

 Nastavlja se