Čekajući na puno administrativno jedinstvo

Osim dva važna događaja u istoriji moderne srpske države koja su se dogodila na Sretenje – početak Prvog srpskog ustanka 1804. i donošenje prvog modernog Ustava Srbije 1835, na ovaj veliki crkveni praznik pre 15 godina zvanično je zaceljen „američki raskol“ u SPC.
Zajedničkom liturgijom Svetog Jovana Zlatoustog u beogradskoj Sabornoj crkvi 15/2. februara 1992. Sveti arhijerejski sabor SPC „potvrdio je apostolsko prejemstvo jerarhije Slobodne Srpske crkve, odnosno Mitropolije novogračaničke i valjanost svih svetih Tajni i sveštenoradnji koje su u njoj vršene od nastanka raskola 1963.“ do izmirenja. Bio je to prvi korak ka potpunom prevazilaženju raskola.

Posao za policiju

Srbi su se u Americi podelili na „federaliste“ i „raskolnike“ koje je, kada bi se našli na jednom mestu, morala policija da razdvaja. Novac koji su izvajali za advokate u tužbama i suđenjima dostizao je vrtoglave iznose i za američke prilike. Strasti su počele da se smiruju tek dolaskom patrijarha Pavla na čelo SPC. Iako su iz Eparhije šabačko-valjevske još od 1984. pokretane inicijative da se raskol prevaziđe, a na tome su radili i pojedini arhijereji SPC, tek je patrijarh Pavle po ustoličenju u decembru 1991. pozvao „raskolnike“ u Beograd. Izmirenju su prethodili susreti delegacija i zajedničkih komisija, a najznačajnije odluke donete su na redovnom majskom zasedanju Sabora SPC 1991. i na vanrednoj sednici Sabora 16. i 17. januara 1992. iako je ona sazvana zbog „tragičnih političkih zbivanja u zemlji i priznavanja Hrvatske i Slovenije kao samostalnih država“.

Od uspostavljanja liturgijskog i evharistijskog jedinstva, više od decenije radi se i na punom administrativnom ujedinjenju koje bi trebalo da se postigne donošenjem zajedničkog ustava SPC. Jedno od najspornijih ustavnih pitanja je status crkvene imovine u SAD, mada ni nepoverenje i uzajamna netrpeljivost vernika na obe strane negovana tokom 29. godišnjeg raskola nisu mali izazov za SPC.
Zasluge za prevazilaženje raskola koji je, prema rečima arhimandrita Justina (Popovića), uzrokovao „neviđen pokolj srpskih duša, posebno u Americi gde se zbog raskola Srbi svađaju, biju, a često i krv prolivaju“, ponajviše pripadaju patrijarhu Pavlu. Tvrdi se da on jedini od srpskih arhijereja 1963. nije odobrio postupak smenjivanja episkopa američko-kanadskog Dionisija (Milivojevića).
– Ceo naš rad je s kanonskog i pravnog stanovišta nepravilan i nezakonit. Ako ga budemo sproveli u život zaslužili bismo da nas vernici naše Crkve žive zaspu kamenjem – uzalud je tadašnji episkop raško-prizrenski Pavle upozoravao braću arhijereje da se vladici Dionisiju „sudi bez saslušanja“.
Zvanično, vladika Dionisije je smenjen zbog kanonskih prestupa. Činjenica da je njegov „slučaj“ usledio posle posete tadašnjeg jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Njujorku gde je tim povodom vladika Dionisije predvodio velike demonstracije srpske emigracije svemu je dala politički ton. Arhimandrit Justin (Popović) nije jedini koji je za „prvi raskol u hiljadugodišnjoj istoriji srpskog naroda optužio komunističke bogoborce i njihove saradnike“. Isto je tvrdio i pokojni patrijarh German.
Javni spor vladike Dionisija i crkvene centrale u Beogradu vodio se oko kanonskih pitanja, pre svega autonomije Crkve u Americi, da bi ga na kraju Sabor SPC razrešio episkopskog čina na osnovu optužnice koja je imala 39 strana i koja ga je, između ostalog, teretila za „utaju novca, razvratni život, intrige, kanonsku neposlušnost“. Zapaženu ulogu u ovoj priči imala je i Radmila Milentijević koja je tokom vladavine Slobodana Miloševića, kao „uticajna Srpkinja“, napravila političku karijeru i u otadžbini. Jedno vreme i na mestu ministra informisanja.
Vladika Dionisije odbio je da ispoštuje saborske odluke kao „neustavne i nezakonite“, što je kasnije potvrdio i crkveno-narodni sabor u Libertvilu. Ulje na vatru dolivali su i srpski političari u emigraciji tvrdnjama da „Crkva u slobodnom svetu ne može da sluša crvenog patrijarha u Beogradu“. Srpska patrijaršija uzvratila je odlukom o „eskomunikaciji otpadnika“. Vladika Dionisije je potom formirao Slobodnu crkvu u Americi (kasnije Novogračaničku mitropoliju) na čijem je čelu bio do 1979. Od „kažnjene“ eparhije formirane su tri nove – američko-kanadska, zapadnoevropska i australijsko-novozelandska, dok se „majka“ Crkva na prostoru Zapadne Evrope, Amerike i Australije organizovala kroz šest eparhija.
Zajedničkom služenju liturgije na Sretnje 1992. prethodilo je dan ranije potpisivanje zakonskog teksta Nacrta prelaznih uredaba za rukovođenje između Novogračaničke mitropolije i SPC do donošenja novog ustava za celu i jedinstvenu Srpsku crkvu u Americi i Kanadi. Potpise na dokument stavili su patrijarh Pavle, mitropolit srednjezapadnoamerički Hristofor i pokojni mitropolit novogračanički Irinej.