Foto: Narodni muzej KragujevacU prvoj prostoriji žena klečeći mesi hleb za koji je brašno upravo samlela u žrvnju i sprema se da ga ispeče u kalotnoj peći.
Sve to se odvija pod budnim okom zaštitnog simbola na zidu iscrtanog jarkom crvenom bojom. U susednoj prostoriji još jedna peć, tkački razboj, posuđe, veliki monumentalni žrtvenik sa keramičkim tegovima…
Tako izgleda svakodnevni život na ovim, prostorima centralne Šumadije ali u kasnom neolitu.
U pitanju je rekonstrukcija (u razmeri 1:1) neolitske kuće vinčanskog perioda iz sela Divostin kod Kragujevca. Kad već ne postoji vremepov, možete da skoknete do postavke: „Stariji i mlađi neolit na teritoriji Centralne Šumadije“ kragujevačkog Narodnog muzeja koja rekonstruiše razne segmente neolitskog života na ovim prostorima i pokriva period od sedmog do četvrtog milenijuma stare ere.
Izložba je otvorena 1. juna na spratu Konaka kneza Mihaila a autorka postavke je Branka Zorbić, viši kustos arheolog.
– Izložba ima za cilj prezentaciju pokretnog arheološkog materijala, arhitekture, rekonstrukciju duhovnog i socijalnog života. Pre svega posvećena je mladima kako bi se što bliže upoznali sa epohom neolitika. U tom cilju urađene su idealne rekonstrukcije arhitekture, ambijentalnih celina, odeća, nakita i figura kako bi se publici životnije približila epoha neolitika – ističe ona.
U sledećem razdoblju od 5.400 do 4.500 godine pre nove ere na prostoru centralnog Balkana odvija se kasnoneolitska Vinčanska kultura.
– Iz nje su na teritoriji Srbije sačuvani ostaci preko 500 naselja različite veličine i dužine trajanja sa kulturnim slojevima debelim i preko 10 metara i kontinuitetom naseljenosti od skoro 1.000 godina. Ta naselja su zauzimala površinu od pet do 80 hektara i bila su prve naseobine sa uređenom unutrašnjom organizacijom prostora koja ukazuju na složenu društvenu organizaciju – objašnjava prof. dr Slaviša Perić sa beogradskog Arheološkog instituta.
Po Periću autorka izložbe nam je sa svojim saradnicima ne samo pokazala kako se stanovalo u ranom i kasnom neolitu već nas i upoznaje sa raznovrsnim aspektima materijalne kulture neolitskih žitelja ovih prostora.
– Istovremeno smelim i za naše prostore potpuno novim pristupom uvod nas „na mala vrata“ u svet duhovne i nematerijalne kulture neolićana. Oslanjajući se na predstave antropomorfnih figurina uspela je da nam dočara izgled i odeću onih koji su zahvaljujući ogromnom iskustvu, veštim rukama i osećaju za estetiku stvarali ove predmete, kroz njih slali svoje poruke do danas i svoje neposredno okruženje učinili vrednim svakog poštovanja – zaključuje Perić.
Na postavci su čitave ambijentalne celine poput starčevačke zemunice iz sedmog milenijuma (iz gružanskog Grivca), na osnovu antropomorfnih figurina prikazana je odeća, nakit i frizure ljudi koji su na ovim prostorima živeli pre nas, a od kojih nas deli skoro 10 milenijuma. Preko brojnih posuda i sasuda, alata, oruđa, premeta kulta, antropomorfnih i zoomorfnih figurina, žrtvenika, spatula (kapalica ili glodalica) za hranjenje beba (najnovija istraživanja na njima su pokazala ostatke mlečnih zuba), koštanih igala, grivni… Autorka Branka Zorbić i njeni saradnici dočaravaju nam ne samo svakodnevni već i duhovni život neolićana, ono što su voleli i čemu se divili ali i njihove strepnje i strahove.
Početkom starčevačke kulture život se naglo menja u odnosu na prethodni mezolitski period. Počinje sedentarni (sedelački) način života, domestifikacija životinja i kultivacija žitarica (na postavci je prikazana pšenica iz raznih epoha – od onih koje se protežu od starčevačke, kroz vinčanski period do danas). Ljudi prelaze na mešoviti način ishrane, a umesto mesa i ribe koji su do tada pretežno bili na jelovniku postepeno se uvode žitarice.
– Položaj neolitskih naselja zahtevao je određene preduslove, obzirom da se radi o ranim zemljoradničkim zajednicama. Ona su uvek locirana na osunčanim padinama okrenutim jugu, jugoistoku ili jugozapadu. U njihovoj neposrednoj blizini je uvek rečni tok i izvor pijaće vode. Starčevačke naseobine su manje i malobrojnije u odnosu na vinčanske kada se dešava prava ekspanzija u brojnosti populacije ali i u socijalnom, ekonomskom i duhovnom pogledu – kaže Zorbić, po kojoj je pojavu neolita uslovila klimatska promena i znatno više temperature koje su pogodovale razvoju poljoprivrede a samim tim uopšte i nastanku takvog tipa kulture.
Jedan segment izložbe posvećen je objektima i instrumentima kulta koji u neolitu ima važnu ulogu. Ornitomorfna vaza nađena u Grivcu iz perioda razvijene vinčanske kulture predstavlja pticu predatora.
– Ovakve predstave ptica svedoče o razvijenom solarnom kultu. Kultnu ulogu su imali prosopomorfni poklopci za posude u kojima se čuvala hrana ili seme za narednu žetvu, dakle ono što je moralo da bude zaštićeno. Takvi poklopci imaju protektivnu funkciju i štite sadržaj amfore. Javljaju na samom početku vinčanske kulture i traju do njenog kraja. Njihove tipološke razlike i hronološki razvoj nisu mnogo velike što govori o kanonu koji se ne menja i važnosti da se njihova zaštitna moć održi. Ova kanonizacija antropomorfnih predstava upućuje na veoma razvijen kult sa elementima religioznog. Zanimljivo je da su likovi na ovim poklopcima uvek kombinacija antropomorfnih i zoomorfnih elemenata poput poklopca iz Grivca koji ima ljudski lik i oči ali njegove drške sugerišu na rogove – tvrdi autorka.
Izložene su su i čuvene „Divostinke“ – grupa od sedam figurina i tronožni žrtvenik koji se tipološki svrstava u najmlađe faze vinčanske kulture (pronađeni su u kući koja je spaljena) što svedoči o ženskom kultu a ženski princip je (pre)ovladajući u neolitu. Ondašnji žitelji centralne Šumadije izrađivali su i prikaze trudnica (direktno vezivane za kult plodnosti) a sve figurine bojene su crvenom bojom – bojom krvi i bojom života. Među brojnim predmetima namenjenih poštovanju kulta: žrtvenicima, antropomorfnim figurinama, zoomorfnim posudama, amuletima, izdvaja se zvečka od keramike iz Grivca u obliku kornjače. Ova zoomorfni predmet imao je važnu ulogu u kultnim radnjama, a rendgenski snimak pokazao je da je ispunjen sitnim kamenčićima. Čitava postavka upotpunjena je ambijentalnim detaljima od zvukova i boja, do maski i plesova koji posetioca audio-vizuelno „uvlače“ u ambijent neolitskog društva i njegov duhovni karakter.
Tim saradnika koji je pomagao autorki Branki Zorbić sačinjavaju: Nikola Janjić, arhitekta koji je uradio maketu starčevačke zemunice, Vlada Perišić iz Instituta za strna žita Kragujevac koji je omogućio pregled vrsta pšenice koje su se koristile od najranijih perioda zemljoradnje do danas, kolege Ana Andrejević, arheolog konzervator, Tamina Kesić (konzervatori), Petar Radovanović, arheolog, akademski vajar Miodrag Zorbić, koji je modelovao skulpture na kojima su prikazane rekonstrukcije odeće, nakita, frizura i koji je u originalnoj razmeri podigao i opremio vinčansku kuću iz Divostina. Za bodi art i rekonstrukciju neolitskih frizura bila je zadužena Vida Mesić. Marko Lazović i Dragan Dugić iz kragujevačkog Centra za negovanje tradicionalne kulture „Abrašević“ oživeli su zvuke neolita a plesna grupa „Abraševića“ je učestvovala u snimanju kratkog filma sa igrama iz tog doba. Izložbu „Stariji i mlađi neolit na teritoriji Centralne Šumadije“ je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije. Po rečima Miloša Jurišića, direktora kragujevačkog Narodnog muzeja, izložba će biti otvorena najmanje godinu dana kako bi je, po okončanju pandemije, pogledali učenici svih škola iz Kragujevca i okoline. I, zavređuje.
Šumadija ključna istorijska tačka Jugoistočne Evrope
Arheološkinja Branka Zorbić i njeni saradnici podsetili su i na istorijat istraživanja neolitskih naseobina (bilo ih je preko 50) na području centralne Šumadije, od prvog, zvaničnog na početku 20. veka na lokalitetu Dizaljka kod Aranđelovca, preko ispitivanja Resnika kod Kragujevca pedesetih godina, velikog jugoslovensko-američkog projekta u kojem se detaljno ispituju Divostin, Grivac i Kusovac (Gruža), Dobrovodica (kod Batočine) i Banja (kod Aranđelovca) u kojem šezdesetih godina učestvuju Narodni muzej Kragujevac i Univerzitet u Pitsburgu (kojim rukovode Dragoslav Srejović i Alan Mek Feron) do istraživanja lokaliteta Grivac i Kusovac kojima rukovodi Milenko Bogdanović osamdesetih godina prošlog veka. Zanimljivo je da su dvojica Kragujevčana Dragoslav Srejović i Milenko Bogdanović svojim monografijama (rezultat ovih ispitivanja) o Divostinu i Grivcu centralnu Šumadiju markirali kao jednu od ključnih tačaka neolita Jugoistočne Evrope.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na Twitter nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
