Pašić postao neprikosnoveni vođa stranke i naroda

Postoji više razloga što posle liberalnog Ustava iz 1888. godine nije došlo do stabilnosti. Jedan od njih leži u ideologiji i karakteru Narodne radikalne stranke. Poistovećena sa narodom, piramidalno organizovana, sa vođom na vrhu piramide, ona je imala cilj koji je zahtevao koncentraciju, a ne rasipanje energije: stvaranje narodne države u socijalnom i etničkom smislu, imovinsku jednakost i slobodu naroda kao celine. Otuda druge političke stranke i nisu mogle biti politički konkurenti, već unutrašnji neprijatelji.
Posle donošenja Ustava iz 1888. godine koji je bio rezultat konsenzusa kralja Milana i sve tri političke stranke, Nikola Pašić je Narodnu radikalnu stranku pozivao na budnost, čvrsto jedinstvo i disciplinu, jer: „Naši politički protivnici ne spavaju, oni riju dan i noć protivu sviju tekovina koje je donela nova era posle abdikacije kralja Milana“.
A sa visokog mesta predsednika Narodne skupštine, on je zanemarljivoj opoziciji od 15 liberalnih poslanika poručio da njenu ulogu neće određivati samo njena brojnost, već i njena prošlost: za optužbu Liberalne stranke često je korišćena smrt Adama Bogosavljevića u zatvoru, koji je smatran jednim od utemeljivača Narodne radikalne stranke.
Što se, pak, Napredne stranke tiče, Nikola Pašić je, preuzimajući kormilo Narodne skupštine, njenu vladavinu ocenio „strašnom“, jer je „zadrmala narodnu snagu… dovela finansije u nered i … napustila tradicionalnu narodnu politiku.“ Otuda je njen pokušaj od 1889. godine da obnovi život morao biti osujećen. Na čelu policije, za koju se verovalo da je i inspirisala napade, bio je jedan od prvaka Narodne radikalne stranke, Kosta Taušanović.
U pomalo karikiranom opisu njegovog odnosa prema učesnicima nereda, Slobodan Jovanović je, ipak, dao suštinu odnosa Narodne radikalne stranke prema narodu odnosno prema državi.
„Svaka gomila“, piše Jovanović, „ma kako odrpana, izgledala mu je (Kosti Taušanoviću – L.P.) kao ’narod’, s njome je trebalo lepo, jer nasilje prema njoj bilo bi povreda ’narodne suverenosti’. Prilikom majskih nereda on se nije ponašao kao starešina policije, nego kao agitator“. Narod je bio isto što i država, odnosno što i Narodna radikalna stranka.
U toku čitave poslednje decenije XIX veka Narodna skupština imala je, bezmalo, monopartijski karakter. Na izborima za Vanrednu skupštinu 1889. godine, koja je imala zadatak da sprovede Ustav iz 1888. godine, Narodna radikalna stranka je od 117 osvojila 102 mandata; Liberalna stranka 15 mandata; Napredna stranka nije ni izlazila na izbore. Na izborima 1893 – Narodna radikalna stranka je od 136 osvojila 126 mandata; Liberalna stranka 14 mandata; Napredna stranka – jedan mandat. Na izbore od 1896. Narodna radikalna stranka izašla je sama i dobila sve mandate.
Dugogodišnja borba između kralja Milana i Nikole Pašića okončala se u korist Nikole Pašića. Činjenica da obojica nisu mogli biti u Srbiji zajedno ukazuje na prirodu vlasti pobednika. Posle abdikacije kralja Milana, zemljom je upravljalo Namesništvo, koje je bilo jedina institucija u državi nad kojom radikali nisu imali kontrolu. Nakon smrti namesnika Koste Protića, Pašić je bio neprikosnoveni vođa svoje stranke i naroda: „nekrunisani kralj“. Kao stranka koja je ostvarila političku hegemoniju i unutarnje jedinstvo, Narodna radikalna stranka je mogla težište borbe sada sa unutrašnjeg neprijatelja da pomeri na borbu sa spoljnim neprijateljem. A tek u tim uslovima, u eposi ratova svaki politički protivnik je isto što i spoljni neprijatelj. Izvan te istorijske perspektive nije moguće razumeti ceo XX vek, pa ni njegovu drugu polovinu.