Spomenik zbunio vence

– Taj spomenik, već tradicionalno, predstavlja simbol svih oslobodilaca Niša. Dosad nije bilo zvaničnih ideja da se takva tradicija menja. Osim toga, Niš nema „poseban“ spomenik posvećen oslobodiocima grada u Drugom svetskom ratu. Spomen park Bubanj i Spomen logor Crveni krst jesu vezani za ovaj istorijski period, ali nisu spomenici oslobodiocima već spomen kompleksi posvećeni, pre svega, žrtvama – rekli su za Danas u kabinetu gradonačelnika.

Takav podatak gotovo da nikome nije od posebne važnosti. Za mnoge Nišlije je Spomenik oslobodiocima iz turskog i perioda Prvog svetskog rata sasvim dovoljan. Doživljavaju ga kao ključni simbol svih oslobodilaca ovog grada, koji je mnogo puta osvajan i oslobađan, rušen i građen, gažen i rađen iznova. Jedan za sve. Neke druge Nišlije ne misle da je uopšte relevantno kojim oslobodiocima je posvećen. Oslobodioci su oslobodioci. Neki, pak, i ne znaju šta spomenik predstavlja. Zovu ga „kod konja“, a misle da životinju jaše Milan Obrenović. Na vrhu spomenika je, međutim, Moravac na konju. Apstraktni vesnik pobede koji u ruci drži zastavu slobode sa ocilima. Ispod konjanika je friz koji predstavlja borbu Stevana Sinđelića na Čegru 1809, na njegovoj severnoj strani je Kole Rašić koji diže Nišlije na ustanak 1874, dok istočna i zapadna strana simbolizuju događaje od 1809. do 1918. godine. Pri dnu spomenika su reljefi koji pokazuju zaklinjanje ustanika Kole Rašića pred protom Petrom Ikonomovićem 1874, oslobođenje Niša od Turaka 1877, odluka Narodne skupštine o ujedinjenju svih Južnih Slovena 1914. i oslobođenje Niša od Austrougara u Prvom svetskom ratu 1918. godine. Spomenik je rad Antona Augustinčića, koji ga je napravio za ondašnjih 800.000 dinara.

Užice – „oslobođenje“ bez metka

Duže od šest decenija Užice je kao svoj dan pompezno slavilo 24. septembar, kao podsećanje na 1941. godinu, kada je, tokom Drugog svetskog rata, grad navodno prvi put oslobođen od Nemaca. Istog datuma formirana je i poznata Užička republika, koja je pala 29. novembra te godine, nakon što su, u bici na Kadinjači sa nadmoćnom nemačkom vojskom, poginuli gotovo svi borci Radničkog bataljona, kako bi Vrhovnom štabu partizanskih jedinica, na čelu sa Josipom Brozom Titom, omogućili da napuste grad.

U drugoj polovini devedesetih godina dvadesetog veka, dolaskom na vlast koalicije Zajedno, za Dan Užica ustanovljen je 9. oktobar, jer se tog dana 1329. godine prvi put pominje njegovo ime u jednom dubrovačkom dokumentu.

Prethodni praznik, 24. septembar, kako je tada obrazloženo, ukinut je zbog ideoloških obeležja. Padom komunizma, početkom devedesetih, deo istoričara je tvrdio da se tog dana i nije dogodilo ništa značajno, te da se ne može govoriti o oslobođenju od Nemaca. Naime, novija istoriografija tvrdi da je nemačka vojska napustila Užice 21. septembra, a nakon njih u grad su ušle četničke jedinice. Tri dana kasnije, posle dogovora sa partizanima, Užice napuštaju i četnici i odlaze u Požegu, gde formiraju svoj štab, a u napušteni grad sa okolnih brda dolazi jedna partizanska patrola. Od tadašnjeg načelnika sreza, inače nedićevca, partizani traže da im prepusti grad, što je on učinio, jer nije imao ni jednog jedinog policajca da im se odupre. Tako je partizanska vlast ustanovila 24. septembar kao Dan oslobođenja i Dan Užica, iako u tom „oslobođenju“ nije ispaljen nijedan metak. Naravno da su se pripadnici SUBNOR i socijalisti usprotivili ovakvom istorijskom tumačenju „velikog užičkog dana“ i bezuspešno nudili svoju argumentaciju u njegovu odbranu. Oni i danas obeležavaju taj datum, polaganjem cveća i venaca na Partizanskom groblju na Dovarju, iako se zvanična proslava Dana grada organizuje 9. oktobra. N. Kovačević