Stećci i njihove nekropole

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (31)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti. Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu, objavljujemo izvod iz poglavlja o memorijalnoj arhitekturi.

Nekropole često nalazimo vezane za nalazišta starijih epoha, a podizane su nedaleko od naselja, kraj puteva ili rijeka. Po sukcesivnom građenju stećaka prepoznaje se da su veće nekropole bile tradicionalna mjesta sahranjivanja. Mnoštvom i rasprostranjenošću nekropola, izuzetnim likovnim ukrašavanjem stećaka, dužinom vremena u kojem su podizani, predstavljali su otkriće za istraživače spomenika. Pogotovo zato što su se razlikovali od memorijalnih spomenika istočnih susjeda (pod uticajem Vizanta) i zapadnih (pod uticajem romanike i gotike) istog vremena. Kao izvorna pojava, jedinstvena u evropskoj kulturnoj baštini, zaslužuju širi osvrt.

Stećak je nadgrobni spomenik od monolitnog kamena specifičnog oblika i obrade, ispod kojeg je grob. Naziv „stećak“ je novijeg vremena, najvjerovatnije izveden iz predstave o „stojećem“ kamenu. Najčešći narodni naziv je „grčko groblje“ ili mramorje (spomenik na grčkom se kaže „marmaros“). Prema iscrpnom istraživanju Šefika Bešlagića primitivniji, odnosno skromniji, oblik stećaka su ploče (16.591 primjeraka). Najbrojniji stećci su u obliku kamenog sanduka (42.564 ili 61 odsto svih stećaka). Najvrijedniji su sljemenjaci, u obliku kuće na dvije vode (6.078 ili 9 odsto), a ima ih u obliku stuba, krstače ili su amorfnog oblika (4.123 ili 6 odsto). Preko 6.000 stećaka ukrašeno je reljefima sa iznenađujućom slobodom u izboru motiva. Odlikuje ih rustičnost izrade i velike razlike u kvalitetu obrade reljefa; smatra se da od sredine XIV st. postaju dotjeraniji u obliku i obradi. Mali broj stećaka (384) ima natpise i oni su na staroslovenskom jeziku u ćirilskom pismu. „Sječenje“ monolita, često teških i preko 20 tona, predstavljalo je umjeće.

U nastavku autor daje opise nekropola stećaka, Radimlje kod Stoca, Trilja kod Sinja, Vojkovića kod Sarajeva, Boljuna kod Stoca, Vranjevog sela kod Metkovića, Brotnjica kod Cavtata, Ravanjskih vrata kod Kupresa, te pojedinačnih stećaka u Donjoj Zgošći kod Kaknja, Uboskom kod Ljubinja, Klisi kod Olova.

Arhitektura stećaka pripada baštini Slovena koji su iz postojbine donijeli kult predaka, običaje i vjeru zasnovanu na mnogoboštvu. Arheološki nalazi ukazuju da su Sloveni donijeli i tradiciju graditeljstva, time i nadgrobnih spomenika kojima njeguju kult predaka. Staroslovensko porijeklo stećaka ne bi trebalo da bude sporno, mada je prvobitno njihovo porijeklo tumačeno veoma različito. Neki raniji istraživači svrstavali su ove spomenike u praistoriju (A. Evans, London, 1876), u rano hrišćanstvo (A. Boue, Paris, 1840), u istočno-gotički period (A. Blau, Berlin, 1877). Njihovo staroslovensko porijeklo dokazivao je V. Skarić (1928), koji je našao u literaturi primjere da su Sloveni, u svojoj postojbini, podizali na humkama mrtvih drvene kućice kao nadgrobni spomenik i da su taj običaj prenijeli u ove krajeve. Nadgrobni spomenik u obliku kuće potvrđuju i drugi izvori (A. Sapieha, M. Hadžijahić, Chodakowsky), kao i istraživači na terenu (S. Obradović, Z. Kajmaković, Z. Marković) koji su, između ostalog, utvrdili „da su u zapadnoj Srbiji do prije stotinu godina pravili takve kućice kao svoje nadgrobne spomenike.“ Dokazi se, naročito, nalaze u sljemenjacima u obliku kuće od brvana čije su strane izvedene u reljefu koji oponaša vertikalno postavljena brvna (46 stećaka) ili sljemenjacima sa pokrovom od kamena koji imitira šindru (krov od drvenih dašcica, 10 stećaka). Preobražavanje drvene kuće u kamenu poznata je pojava u istoriji arhitekture. I zapisi na stećcima: „kuća“ ili „vični dom“ ukazuju na porijeklo stećaka kao „vječne kuće“. Uostalom, i čin sahrane koji je obavljan uz gozbu i igru u kolu teško je objasniti bez slovenskog porijekla.

Postojeća saznanja ukazuju da su stećci izvorna arhitektura Slovena. U protivnom, morali bi postojati dokazi da su nastali preuzimanjem iz drugih zemalja ili spontano. Međutim, slična arhitekura nije drugdje nađena. Mogućnost da je nastala spontano nije vjerovatna, jer ne bi bila tako široko prihvaćena ako nije imala zajedničke društvene pretpostavke i ako nije nosila nasljeđe predaka. I zar bi u najstarijim stećcima pokojnik uvijek bio položen tako da gleda prema izlasku sunca?

Nastavlja se

Donja Zgošća (sredina XV st.) kod Kaknja, monolit visine 209 cm, u obliku sanduka čija osnova ima površinu 265 cm x 139 cm koja se širi prema vrhu, sa postoljem; na bočnim stranama su izvanredno uklesane kompozicije lova na jelena, na jednoj, a na drugoj strani niz od pet konjanika; na pročelju su „predstavljene prizemne i spratne kuće, sa krovovima od šindre, ograđene palisadom od vertikalnih balvana“, a u donjoj zoni su dva momka s konjima; graditelj „siječe kamen za vječnu kuću“ pokojniku, kako piše na stećku; smatra se najbogatije dekorisanim stećkom, pa je prenijet u vrt Zemaljskog muzeja u Sarajevu.