I pored velikih promena koje je „dugi 19. vek“ doneo sa sobom, ona „druga, prava Srbija“ stajala je u velikoj meri po strani. Napredak u saobraćajnom sistemu i zanatskoj proizvodnji nije bio dovoljan da sve do Prvog svetskog rata seoski prostor izvede iz njegovog stanja izdvojenosti. Izgradnja putne mreže slabo je napredovala zbog pomanjkanja kapitala i domaćih inženjera i stručnjaka. Od najvećeg značaja po otvaranje zemlje bila je već odavno planirana, ali žestoko osporavana, gradnja železničke pruge.
Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (15)
Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi u istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).
Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.
Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić
Berlinskim ugovorom iz 1878. godine Srbija je, i pored velikog otpora dela javnosti, bila obavezna da dopusti da se preko njene teritorije gradi deo železničke pruge koja vodi na istok. U jesen 1884. puštena je u saobraćaj prva deonica pruge od austrougarske granice kod Beograda do Niša u dužini od 245 km. Godine 1887/88. dovršene su deonice do turske granice (Caribrod) na jugu i bugarske granice (Ristovac) na jugoistoku. Time je Srbija, uz veliki trošak, bila priključena na međunarodnu železničku mrežu. I pored toga, zemlja je 1910. zaostajala za gotovo svim ostalim državama. Na 1.000 kvadratnih km otpadalo je u proseku samo dva km železničke pruge. Železnica nije bila sporna samo zbog velikih troškova, većje u tome određenu ulogu imao i neprijateljski odnos prema tehnici i strah od globalizacije. Parne lokomotive nisu predstavljale opasnost samo za uobičajeni i ustaljeni način života, i nisu samo pojednostavile transport domaće robe i dobara, nego su olakšavale i transfer stranih ideja i robe. One su temeljno poremetile stari poredak i, pored malobrojnih dobitnika, stvorile mnoge gubitnike.
I u drugim područjima sistema komunikacija srpskom društvu je teško padalo da se priključi evropskim standardima. Na svakog stanovnika Srbije je 1910. u proseku dolazilo 13 poštanskih pošiljki godišnje. Samo je u Rusiji sa 11 poštanskih pošiljki ta kvota bila još manja, dok je u Velikoj Britaniji bila deset puta veća. U telefonskom saobraćaju (prva telefonska veza uspostavljena je 1899) Srbija je sa 1,6 razgovora po stanovniku godišnje čak bila daleko iza Rusije – slično kao i ostale balkanske države. Samo je Bosna i Hercegovina u tom pogledu bila još zaostalija. Bolje je Srbija stajala s telegrafskim saobraćajem. Prve linije u unutrašnjosti zemlje bile su 1855. uspostavljene između Beograda i Kragujevca, kao i između Beograda i Aleksinca. Na jednog stanovnika je 1910. u proseku dolazilo 0,7 telegrama tokom godine. Time je Srbija zauzela srednju poziciju u Evropi.
Deficitarna infrastruktura bila je ujedno i uzrok i posledica slabosti u sekundarnom privrednom sektoru. Zanatstvo je bilo u sličnoj situaciji kao i poljoprivreda. Domaćem stanovništvu Srbije zanatska delatnost bila je pri kraju osmanske vladavine gotovo sasvim nepoznata. Mnoštvo srpskog seoskog stanovništva zadovoljavalo je svoje potrebe u okviru naturalne porodične proizvodnje (domaća radinost). Leopold Ranke je živopisno opisao autarhične privredne jedinice koje su se bile povukle u šume i brda: „Svi sačinjavaju jedno jedino domaćinstvo; rade i jedu zajedno… Često jedna kuća (zadruga) sačinjava celu jednu ulicu. Tuđa pomoćje malo potrebna. Muškarci sami grade kuće i vajate, prave od starina na uobičajen način plug i kola, ukrašavaju rezbarijama jaram za stoku, stavljaju obruče na burad, prave opanke od sirove kože. Za ostalu odeću staraju se žene, predu vunu i lan, tkaju platno i sukno, umeju da boje broćem. Selu je, pored svega, potreban kovačda pravi alatke. Vodenice pripadaju zajedno većem broju kuća, i svaka ima svoj dan.“
Samo u slučaju kada su srpskom seoskom stanovništvu bili potrebni predmeti koje nije umelo ili nije htelo da napravi, ono bi bilo primorano na trampu. Njegovi partneri po pravilu nisu bile varoške zanatlije nego sezonski trgovci i pečalbari koji bi se u određena godišnja doba pojavljivali u selima. Privredne veze između varoši i sela bile su svedene na minimum, podela rada nije postojala.
Po varošima je početkom 19. veka živeo veći broj zanatlija koji su bili organizovani po osmanskim esnafskim pravilima. Većinom su to bili Turci, Grci, Cincari (Aromuni), Jermeni i Jevreji i, izuzetno retko, poneki Srbin. Tek posle oslobođenja od turske vlasti i kada je počela „srbizacija“ varoši, počeo je početkom četrdesetih godina da se razvija srpski zanatlijski sloj koji je od šezdesetih godina činio četvrtinu do trećinu „varoškog“ stanovništva. Po pravilu su zanatlije radile same ili, u najpovoljnijem slučaju, s jednim ili dva pomoćnika. Još do 1911. je razvoj zanatstva bio ometen esnafskim odredbama, odnosno Zakonom o zanatima iz 1847. Paradoksalno je da je tako srpska država zadržala jednu instituciju koja je u samom Osmanskom carstvu u sklopu preduzetih reformi većbila u raspadu.
Nastavlja se
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na Twitter nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
