Složena istorijska priča o ženi vladarki

P { margin-bottom: 0.21cm; }

– Ovaj veliki izložbeni projekat ostvaren je u saradnji sa Republičkim zavodom za zaštitu spomenika kulture i uz podršku manastira Gradac, čija je kraljica Jelena ktitor. Cilj nam je bio da sa izložbom, pre svega, gostujemo u gradovima i prostorima njene države. Zato je nakon Kraljeva tokom 2015. izložba gostovala u Raški i Gornjem Milanovcu, Kotoru i Trebinju. Predstavljena je i u Francuskoj u Kulturnom centru Srbije u Parizu prošle godine, a ove i na Danima frankofonije u Lionu, što govori o velikom interesovanju široke publike i stručne javnosti. Posle Beograda, očekuje nas novi krug gostovanja, od kojih izdvajam Novi Sad i Kragujevac – kaže u razgovoru za Danas Suzana Novčić.

Ko je zapravo kraljica Jelena? Šta ste ovom izložbom želeli da o njoj kažete današnjoj javnosti?

– Jelenina duga vladavina, od vremena udaje za kralja Uroša, oko 1250, pa sve do smrti 1314, složena je istorijska priča o ženi vladarki u srpskoj istoriji, koja je po mnogo čemu prednjačila i bila prva. Kraljica Jelena je i jedina žena vladarka čije je žitije ušlo u znameniti zbornik „Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ koje je napisao arhiepiskop Danilo Drugi, istaknuti crkveni poglavar, ratnik i pisac. On, koji ju je poznavao lično, ističe njeno francusko poreklo, hvali njenu plemenitost i dobrodušan karakter: „oštra rečju, a blaga po prirodi, neporočna životom, u zapovedanju krotka, da obrati dobrorazumnim rečima, da teši nelicemerno i bezlobno, a kolika je svesrdačna njena smelost k Bogu, prosto kazati bila je ukrašena svakom vrlinom“. Uz to, kraljica Jelena je bila i prva žena ktitor, koja je krajem 13. veka u „svojim srpskim i primorskim zemljama“ – odnosno delu zemlje na kojem samostalno upravljala, imala presudnu graditeljsku ulogu. Kao kruna njene ktitorske delatnosti stoji manastir Gradac, smešten u srcu tadašnje Srbije, koji je gradila s puno truda i ljubavi, „sebi na večan spomen“ kako ističe njen biograf.

Očigledno je da je njena uloga u društvenim i političkim prilikama druge polovine 13. veka bila velika i često odlučujuća, pre svega, posle 1276, kad na srpski presto dolazi kralj Dragutin. On majci Jeleni ostavlja posede u Primorju od Kotora do Skadra i u unutrašnjosti zemlje oblasti oko Plava, Gornjeg Lima i Gornjeg Ibra sa Brnjacima. Dugo vremena nazivani zemljom kraljice matere – domina regina mater, stari i razvijeni gradovi Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Danj, Trebinje, bili su žila kucavica tadašnje ekonomije i trgovine. Omiljena, kako piše Konstantin Jireček, i kod Srba i kod Latina u Primorju, ostala je zapamćena kao mudra i sposobna vladarka, koja je volela tradiciju, spajala kulture i pomagala siromašne i bolesne. Sve pomenuto interpretirali smo na izložbi kroz arheološki materijal, dokumenta, fotografije, kopije… sa namerom da ukažemo na vrednosti koje su uspostavljene u srednjovekovnoj Srbiji, a koje se danas teško prepoznaju i poštuju. Parafraziraću jedno zapažanje iz bogate knjige utisaka sa izložbe, da je naš srednji vek izuzetan i zapanjujuće zanemaren u našoj svesti, što znači da su i vrednosti koje je on izneo uglavnom zaboravljene i nedovoljno promovisane.

Zbog čega je u patrijarhalnoj Srbiji ova vladarka i posle 700 godina poznatija kao Jelena Anžujska nego kao supruga kralja Uroša Prvog i snaja u vladarskom domu Nemanjića?

– Ličnost kraljice Jelene već gotovo dva veka privlači pažnju domaćih i inostranih istraživača srednjovekovne istorije, umetnosti i arheologije, upravo zbog pitanja njenog porekla. U narodu je i dalje je prepoznaju kao Jelenu Anžujsku. NJen biograf arhiepiskop Danilo Drugi, kao njen savremenik, sagovornik i poštovalac, piše da je Jelena bila francuskog porekla „od plemena fruškog, kći slavnih roditelja, koji su bili u velikom bogatstvu i slavi“. Većina istraživača se slaže da nisu prazne reči, kada se ova kraljica, u poveljama Karla Prvog i Karla Drugog Anžujskog, kraljeva Sicilije i Napulja, ona naziva „predragom rođakom“ – „consanguinea nostra carisima, cognate nostra, affinis nostra carissima“. Jelenina sestra Marija bila je udata za Anzelma de Šora, generalnog kapetana Karla Prvog u Albaniji. Posle muževljeve smrti dobila je od Jelene na upravljanje Ulcinj. Loza de Šor spominje se od 12. do 14. veka među episkopima i baronima u Francuskoj i ti spisi dovode Jelenu u vezu sa porodicom Anžujaca. Takođe po francuskom prevodiocu Barletiju iz 16. veka bila je poreklom od „vrlo slavne krvi francuske“. Međutim, na osnovu najnovijih istraživanja i zapažanja Jelenino poreklo povezano je s francuskim i ugarskim plemstvom u Slavoniji i Sremu. Naime, drugačija zapažanja izneo je Gordon Mak Danijel 1984. prema kojima su Jelena i Marija bile kćerke mađarskog plemića i vladara Srema Jovana Anđela, sina vizantijskog imperatora Isaka Drugog i Francuskinje Matilde od Požege i Kovina, unuke Petra Kurtenea, latinskog cara.

Koliko je danas sačuvan kult kraljice Jelene?

– Rekla bih da se u Srbiji danas malo zna o kraljici Jeleni, ali da je kraljičin kult i dalje živ u krajevima oko Ibra, od Žiče do Gradca, ali i na prostorima gde je nekada bila njena država. To dokazuje i njena figura na zidinama Starog grada u Trebinju, koju je gradu poklonio pesnik i diplomata Jovan Dučić. Sećanje na Jelenu čuva njena zadužbina manastir Gradac. Ona je bila prva žena ktitorka koja je gradila i obnavljala crkve i manastire. Gradac je svakako njena najznačajnija zadužbina, koja se izdvaja originalnom kombinacijom tradicionalnih i novih elemenata, poput osmostranog tambura, kontrafora i gotičkih prelomljenih lukova. To govori o zamisli kraljice Jelene, kulturnom kontekstu iz kojeg je potekla i koji je prenela na svoju zadužbinu. Pored toga kraljica je gradila i obnavljala crkve na Primorju. Treba naglasiti njeno ktitorstvo i pomoć franjevačkom redu. Naime, u toku 1288. osvećene su četiri franjevačke crkve pri velikim gradovima, čiji je ktitor bila Jelena – u Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru. Važno je istaći da se za Jeleninu ličnost vezuju se i dva poklona crkvama u Italiji, o čemu postoje istorijski podaci. Ti pokloni su ikona svetih apostola Petra i Pavla koja se čuva u Vatikanu i ikona svetog Nikole koju je darovala Bariju i koja nije sačuvana. Na kraju, danas postoje mnoge manifestacije, u Kraljevu Dani jorgovana, u Raški dani Jelene Anžujske, koje praktično čuvaju sećanje na vladarku koja je obeležila drugu polovinu 13. veka. Za venčanje Uroša i Jelene vezana je romantična legenda o tome da se kralj potrudio da predele svoje zemlje oplemeni jorgovanima, kako bi bili što lepši njegovoj francuskoj izabranici. Otuda se deo doline Ibra na putu od današnjeg Kraljeva, odnosno Arhiepiskopije u Žiči u srednjem veku, ka prestonici u Rasu naziva Dolinom jorgovana. Ta legenda u širokoj javnosti gotovo je najpoznatija priča koja se odnosi na kraljicu, a njeno izvorište je usmeno i nepoznate starosti. U njoj ipak sadržano pamćenje na ličnost, koja je ostavila značajan trag u istoriji.

Kraljica svetiteljka

Osim što je gradila i pomagala crkve i manastire, kraljica Jelena je u dvoru u Brnjaku na gornjem Ibru otvorila školu i sirotište za žensku decu, koju je učila domaćim poslovima i lepim veština veštinama, a potom uz darivanje miraza dobro udavala. I sama veliki čitalac, na svojim dvorovima organizovala je prepisivanje knjiga koje je poklanjala. Pred smrt, u dubokoj starosti, zamonašila se u crkvi svetog Nikole u Skadru, čiji je bila ktitor. Tri godine posle upokojenja, nakon čudesnog javljanja tadašnjem episkopu raškom Pavlu, njen grob je otvoren i nedirnuto telo položeno u kivot koji se i danas nalazi ispred ikonostasa u crkvi manastira Gradac. On je sad prazan, jer se pretpostava da su monasi bežeći pred Turcima u 17. veku, kad je manastir potpuno zapusteo, poneli sa sobom mošti svete kraljice. NJen spomen SPC slavi 12. novembra (30. oktobra), na dan koji je posvećen i njenim sinovima svetom kralju Milutinu i prepodobnom Teoktistu, kako se u monaštvu zvao kralj Dragutin.