Manjina lojalnija od konstitutivnih naroda

Brza asimilacija

Doseljavanje Jevreja na Balkan je usledilo posle njihovog proterivanja iz Španije krajem 15. veka. Njihovo uključivanje u život i privredu balkanskih društava događalo se u periodu kada je ceo taj prostor bio pod turskom vlašću. Jevreji su se brzo asimilovali, a sa Srbima su tradicionalno bili u dobrim odnosima. Istorijski izuzeci su bili oslobođenje Beograda od strane ustanika 1806. godine, kada je nekolicina Jevreja ubijena, a neki su nasilno prevedeni u pravoslavlje. Takođe je izuzetak i donošenje i primena antijevrejskih zakona od 1861. godine, na početku vlade kneza Mihaila Obrenovića. Tokom celog 19. veka Jevreji su živeli u svojim opštinama, plaćali su porez srpskoj državi. Štaviše, knez Miloš Obrenović je imao nekoliko prijatelja među najbogatijim jevrejskim trgovcima u Beogradu. Srazmerno učešću u celokupnom stanovništvu Srbije, Jevreji su u znatnom broju učestvovali u Balkanskim ratovima 1912-1913. godine i u Prvom svetskom ratu. Posle osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Jevreji su imali istaknutu ulogu u jačanju trgovačkog, finansijskog i industrijskog kapitala, a opštem poboljšanju zdravlja stanovništva doprineli su i brojni jevrejski lekari koji su radili širom tadašnje Jugoslavije.

Autor je istražio brojne arhivske fondove, a najznačajnije podatke prikazao je u tabelama, što se posebno odnosi na sporne podatke o tačnom broju Jevreja u Jugoslaviji uoči početka rata 1941. godine. Autor je nizom argumenata iz privrednog, kulturnog života, oblasti obrazovanja i umetnosti dokazao opštu prihvaćenost i pozitivnu asimilaciju Jevreja koji su prihvatali srpski jezik kao „državni jezik“. Istovremeno, stvaranje moderne tržišne kapitalističke privrede sa konkurentskim odnosima koji su zaoštrili sukobe malog kapitala sa velikim finansijskim i industrijskim kapitalom, dovelo je do otvorenog sukoba interesa, iskazanih u tadašnjoj štampi i javnom mnjenju. Autor naglašava da u međuratnom periodu „Njihova privredna moć bila je višestruko veća od učešća u broju stanovnika. Objašnjenje za to traženo je u istorijskim okolnostima razvoja i specifičnostima samih jevrejskih zajednica, koje su bile prinuđene da se prilagođavaju nepovoljnim i često neprijateljskim uslovima života i poslovanja (…). Nesumnjivo je bila velika uloga jevrejskih zajednica u modernizaciji, odnosno evropeizaciji balkanskih društava“ (str. 65).

Preuzeta ideologija

Tradicionalno bavljenje posredničkim poslovima dovelo je i do umešanosti nekih Jevreja, poslovnih ljudi, u nekoliko finansijskih afera u Kraljevini Jugoslaviji. Milan Koljanin ističe da je „Opšte mesto antisemitske propagande i u Jugoslaviji bilo da Jevreji stoje iza gotovo svih velikih afera, što je bio bitan deo stereotipa o Jevrejima kao parazitima i varalicama koji na nepošten način stiču bogatstva i žive na račun naroda – domaćina“ (isto, str. 67). Učešće jevrejskih intelektualaca i verskih starešina u javnom životu, posebno prilikom državnih praznika, bilo je ravnopravno sa pripadnicima ostalih konfesija.

Već u drugoj polovini, 19. veka, kao uticaj antisemitizma u Evropi, nekoliko domaćih autora preuzelo je ove stavove. Međutim, kao otvorena rasistička programska politika, u smislu konačnog rešenja jevrejskog pitanja, antisemitizam je javno bio deklarisan tek tridesetih godina 20. veka u radu pokreta „Zbor“ D. Ljotića. Državna politika, zasnovana na nacionalnom programu stvaranja Jugoslavije, a ne na principu legaliteta, omogućila je visoku asimilaciju Jevreja i njihovu lojalnost Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Štaviše, tadašnja srpska politička elita prihvatila je ideju cionizma, a jevrejske opštine, glasila i kulturne organizacije nesmetano su delovale u celom međuratnom periodu.

Antisemitizam u izvornom obliku nije nastao u Jugoslaviji, pa ni u Srbiji, već je bio preuzeta ideologija, u sklopu širenja nacističke ideologije u Evropi i svetu. Kraljevina Jugoslavija je bila zajednica heterogenih nacionalnih i verskih entiteta, sa izraženim ekonomsko-regionalnim razlikama koje su bile osnovni i pravi uzrok političkih sukoba i nemogućnosti da liberalni parlamentarizam ostvari stepen razvoja i političke kulture po uzoru na stabilne demokratije, pre svega na francusku demokratiju, koja je politički, kulturno i ideološki bila uzor i inspiracija demokratskim građanskim partijama. U tako heterogenoj zajednici, Jevreji su izrazito lojalno podržavali jugoslovensku državu, što je bio povod nacionalističkim i klerikalnim organizacijama da ih napadaju u svojim glasilima. Jedan od brojnih paradoksa u istoriji Kraljevine Jugoslavije bila je upravo lojalnost manjinske etičke grupe, koja nije činila ni jedan odsto stanovništva, dok su Jevreji u susednim balkanskim državama daleko manje bili vezani za svoju državu. S druge strane, politički reprezenti konstitutivnih naroda iskazivali su visok stepen međusobne netolerancije, čak i javno iskazane mržnje, i to u radu najvišeg zakonodavnog organa, Skupštine Kraljevine Jugoslavije. Jevrejska zajednica se distancirala od ovih političkih konflikata, a političko angažovanje svojih članova smatrala je njihovim ličnim činom. Kraljev ukaz, kojim je na lokalnim izborima za odbornike opštine Beograda 1932. godine izabrano šest uglednih Jevreja, govori u prilog njihovoj prihvaćenosti kao lojalnih državljana.

Konačno rešenje

Na kraju studije, autor se podrobno pozabavio jačanjem veza Kraljevine Jugoslavije sa Nemačkom, donošenjem antijevrejskih uredbi u oktobru 1940. godine, kao i opštih ratnih i međunarodnim okolnostima u kojima su ti pravni akti doneti. Podsetimo da je glavni politički i vojni saveznik Kraljevine Jugoslavije, Francuska, bila tada već okupirana, čime se raspao i vojni savez Velike Antante, koji je predstavljao garanciju Kraljevine Jugoslavije. Politički i vojni vrh Jugoslavije našli su se pod ogromnim pritiskom i jasnom perspektivom dolazećeg rata. „Uspostavljanje diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom juna 1940. nije imalo veće dejstvo na učvršćenje spoljnopolitičkog položaja zemlje“, ističe autor (str. 492). Jugoslavija je postala okupirana teritorija i deo Trećeg rajha, u kojoj, kako ističe autor: „Pretvaranje Jevreja u ‘društveno mrtva bića’ (D. Goldhagen) prethodilo je fizičkom uništenju svih Jevreja do kojih su dopirali vlast ili uticaj Nemačke tokom novog svetskog ratnog sukoba. Takva politika će se posle izbijanja Drugog svetskog rata proširiti na najveći deo evropskog kopna. Kada je ratni sukob sa izvesnim zakašnjenjem zahvatio i Jugoslaviju politika ‘novog poretka’ zavladala je najvećim delom njene teritorije, što je označilo i početak ostvarenja ‘konačnog rešenja jevrejskog pitanja“. (str. 512)

Knjiga dr Milana Koljanina Jevreji i antisemitizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. godine je najpotpunija studija o ovom predmetu nastala u domaćoj istoriografiji. Autor je sistematski pregledao obimnu arhivsku građu, sekundarnu literaturu (članke i knjige) domaćih i stranih autora. On je ostvario naučnu sintezu koja je zaokružila istoriografsko vrednovanje statusa Jevreja i njihove uloge u istoriji Kraljevine Jugoslavije. Ova studija je popunila prazninu u istraživanju međuratnog perioda. Odmerenost i objektivnost iskaza, koje se u naučnom diskursu podrazumevaju, izdvajaju se od nekih savremenih interpertacija, čiji autori naknadnim revizijom istorije pokušavaju da dokažu istorijsku netrpeljivost Srba, kao i štetno delovanje Jevreja kao „remetilačkog faktora u zdravom nacionalnom telu“. Studija dr Milana Koljanina argumentovano pobija takve tvrdnje, koje su u službi dnevno-političkih potreba.