Veća uloga opština i građana

U februaru 2002. godine tadašnja Savezna skupština je u oba doma jednoglasno izglasala Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina koji je u prvoj fazi tranzicije zemlje imao izvestan demokratski potencijal. Njime je institucionalizovan nov pristup politici prema nacionalnim manjinama koja, u duhu evropskih standarda zaštite manjina i prakse država u regionu, počiva na zaštiti individualnih prava pripadnika nacionalnih manjina, ali i priznavanju njihovih kolektivnih etnokulturnih identiteta. Zakonom je utemeljena kulturna autonomija nacionalnih manjina i omogućeno je formiranje manjinskih samouprava – nacionalnih saveta, čije nadležnosti se odnose na pitanja obrazovanja, informisanja, jezika i kulture pripadnika manjina. Duh ovog zakona i njegove odredbe kasnije su ugrađene u Povelju o ljudskim i manjinskim pravima i građanskim slobodama Državne zajednice Srbija i Crna Gora, a potom i u Ustav Srbije.

Još dva modela

Model zakona o manjinama Centra za istraživanje enticiteta je dosad jedini sveobuhvatan pristup normativnoj zaštiti prava nacionalnih manjina. Međutim, pored ovog predloga radi se u još dve ekspertske grupe na pripremi predloga zakona o pravima nacionalnih manjina. Prvu grupu je sazvala Koordinacija nacionalnih saveta nacionalnih manjina, kojom predsedava predsednik Nacionalnog saveta Mađara Laslo Joža. Ovaj tim uvažava neka rešenja iz modela zakona koji predlaže Centar, ali i zadržava izvesna rešenja na kojima je zasnovan Zakon iz 2002. godine. Drugu grupu je 14. septembra 2007. formiralo Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu koje je raspravu o reformi zakonodavstva o nacionalnim manjinama vratilo u preko potrebni institucionalni okvir. Naime, uprkos potrebi da se nastavi sa institucionalnim pristupom uređenja položaja manjina, ono je izostalo i praktično od 2002. godine institucije u Srbiji se nisu odgovarajuće bavile ovim pitanjem.

– Nevolja sa ovim zakonom je u tome što je deklarativan, načelan i što sprovođenje njegovih odredbi zahteva unapređenje pravnog sistema zemlje u smislu dopune i izmene drugih zakona – o lokalnoj samoupravi, službenoj upotrebi jezika, javnom informisanju, kulturi, lokalnim i pokrajinskim i državnim izborima, zabrani diskriminacije i drugih. Kako reforme u ovim oblastima nisu pratile, pomenutim Zakonom, uvedene standarde, njegova implementacija je postala nemoguća. Primera radi u Zakonu nije razrađen način izbora nacionalnih saveta nacionalnih manjina već je to učinjeno privremenim Pravilnikom koji je doneo ministar za nacionalne manjine i etničke zajednice. Na osnovu Pravilnika izabrano je 14 manjinskih samouprava kojima je istekao ili će uskoro isteći četvorogodišnji mandat čime su izgubile legalan status. Iako je država bila obavezna da do jeseni 2002. godine donese zakon o izborima nacionalnih saveta nacionalnih manjina, to ni danas nije učinjeno, kao što još uvek nisu rešena ni pitanja njihovih nadležnosti, finansiranja, odnosa sa državnim, pokrajinskim i lokalnim vlastima i drugo – kaže u razgovoru za Danas Goran Bašić, iz Centra za istraživanje etniciteta.
Prema njegovim rečima, Centar za istraživanje etniciteta je još 2003. godine okupio grupu stručnjaka koji su pratili i proučavali stanje i probleme u vezi s položajem manjina u Srbiji i komparativno proučavali rešenja u susednim i drugim evropskim državama. Stručnjaci Centra su predložili model zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina koji počiva na decentralizaciji manjinskih samouprava, njihovoj depolitizaciji i jačanju građanske inicijative, utvrđivanju jasnih nadležnosti manjinskih samouprava, njihovom izboru putem neposrednih izbora po većinskom izbornom principu, javnom i transparentnom finansiranju, odgovornosti institucija za ostvarivanje prava manjina, ali i odgovornostima i dužnostima nacionalnih manjina.
– Za razliku od postojećeg Zakona kojim je predviđeno da se manjinske samouprave biraju isključivo na nacionalnom, dakle državnom nivou, model zakona koji predlaže Centar, insistira na neposrednim izborima samouprava nacionalnih manjina u opštinama u kojima živi više od 300 pripadnika jedne nacionalne manjine. Poredeći s rešenjima u susednim zemljama, ovaj broj je veći nego što je to slučaj u Mađarskoj i Hrvatskoj, u kojima je predviđeno i formiranje manjinskih samouprava na nivou naselja – kaže Bašić.
Naš sagovornik navodi, da bi primena predloženih rešenja omogućila da se osim postojećih nacionalnih manjinskih samouprava izaberu i članovi 255 opštinskih manjinskih samouprava u 44 vojvođanske opštine i 96 opština u centralnoj Srbiji.
– U praksi to bi značilo da bi pripadnici nacionalnih manjina, koji izaberu opštinsku manjinsku samoupravu, odlučivali u lokalnoj zajednici o pitanjima koja se isključivo odnose na ostvarivanju Ustavom priznatih prava na zaštitu kulturnog i jezičkog identiteta – predlagali bi članove školskih odbora iz svoje zajednice, članove drugih upravnih tela institucija koje su od interesa za obrazovanje, informisanje, kulturu i jezik manjine i odlučivali o drugim pitanjima od značaja za ostvarivanje kulturne autonomije u lokalnoj zajednici. Lokalne manjinske samouprave nisu deo lokalnih samouprava, već su deo kulturne autonomije na osnovu kojih je pripadnicima manjina omogućeno da neposredno učestvuju u odlučivanju o pitanjima važnim za očuvanje i razvoj njihovog etno-kulturnog identiteta – objašnjava Bašić.
On napominje da su modelom zakona koji je Centar još krajem 2006. godine predstavio javnosti, nosioci kulturne autonomije građani i građanke pripadnici nacionalnih manjina, a iz procesa kandidovanja za izbor manjinskih samouprava su isključene političke stranke nacionalnih manjina. Naime, prema rešenjima koja se primenjuju u praksi, političke partije nacionalnih manjina posredno ističu svoje kandidate i liste kandidata za izbor članova nacionalnih saveta nacionalnih manjina.
– Na taj način omogućeno je da dobro organizovane političke partije nacionalnih manjina osvoje sve mandate u manjinskoj samoupravi i time učvrste dominantan položaj u zajednici. Ovakav sistem koji se primenjuje već pet godina narušio je smisao samouprave nacionalne manjine u oblasti kulturne autonomije čiji je cilj da svaki građanin pripadnik nacionalne manjine može da, ukoliko to želi, utiče na kulturnu politiku svoje zajednice, ali i na kvalitet obrazovanja na maternjem jeziku u svojoj lokalnoj zajednici, kulturni život, upotrebu maternjeg jezika i drugo. U našoj praksi, kod dobro organizovanih političkih partija nacionalnih manjina čiji pripadnici su homogeno nastanjeni, ta prava su ekskluzivna za članove političke partije nacionalne manjine i nisu dostupna ostalim građanima tih zajednica. Kako bi se postojeće stanje prevazišlo, Centar se zalaže za depolitizaciju izbora i rada manjinskih samouprava i zagovara snažniju građansku participaciju – ističe Bašić.