Dva značajna priloga internacionalnoj homerologiji

Središte Slezakove knjige čine suptilno tumačenje dvaju Homerovih epova, kao i brizantno razmatranje pitanja o fiktivnoj ili istorijskoj osnovi Trojanskog rata. Autor je kategoričan: „Za Ilijadu kao književnost, istoričnost Trojanskog rata sasvim je irelevantna.“ Homer – pesnik pesnika, bio je uvek zvezda vodilja u kulturi Zapada. Njegovi epovi Ilijada i Odiseja, remek-dela svetske književnosti, i dva i po milenijuma nakon nastanka izazivaju divljenje svojom monumentalnom lepotom. Čuđenje i divljenje stoje na početku svakog istraživanja, te nije čudo što su od antike do danas pesnik i njegovi stihovi trajni izvor inspiracije, kako u nauci, tako i u pesništvu. Maestralnost kompozicije, elegancija jezika, uverljivost karaktera i izražajna snaga versifikacije čine ovo delo jedinstvenim.

Autor studije Tomas A. Slezak (Thomas A. Szlezak: Homer oder Die Geburt derabendlandischen Dichtung, C. H. Beck, Minhen 2012) profesor je emeritus grčke književnosti na Univerzitetu u Tibingenu u Nemačkoj. On je bio i upravnik Platon-arhiva, a naučni renome stekao je istraživanjima u oblasti antičke literature. U fokusu Slezakove smele koncepcije stoje antehomerica i posthomerica – antički i moderni sudovi o Homeru, „ocu svih pesnika“. Taj luk seže od Ksenofonta, Platona, Aristotela, Zoila Homeromastiksa i aleksandrijskih filologa, preko Dantea, Volfove Prolegomena ad Homerum (1795), do problema savremene homerologije. Reč je o konciznoj monografiji, napisanoj zgusnutim jezikom i enciklopedijskim stilom, o najznačajnijem delu drevne antičke književnosti. Slezak temeljito tumači tekst. Homerovi epovi su posmatrani sa istorijskog gledišta – u svetlosti činjenica ranog 7. veka pre Hrista, na tzv. „pitanju Troje“ ili pitanju „homerovske arheologije“. Pod homerskim epovima, u ranoj grčkoj antici podrazumevane su pripovesti o bogovima i herojima, nastanku sveta i kosmosa, ljudima i praosnovama njihove kulture. Te pripovesti, mimo Ilijade i Odiseje, zahvataju još i fragmente saga o svetu, bogovima, herojima Tebe i Troje, poznate kao „kiklički epovi“ ili „Tebanski i Trojanski pripovedački ciklus“. Tek u kulturnim okvirima atinske demokratije Ilijada i Odiseja izdvojile su se kao dela autora pojedinca. Iako su narativne strukture oba epa jasne i pregledne, današnjem čitaocu nameće se utisak pesničke rasplinutosti sa nebrojenim digresijama, sporednim epizodama i utkanim detaljima, kao dodatnim informacijama uz osnovnu radnju epa. Na pitanje zašto epovi nisu ostali arhaično usmeno predanje već su pismeno fiksirani, Slezak odgovara da epovi ne predstavljaju samo literarnu zabavu, već poprimaju karakter sistematičnog predstavljanja zbivanja, izvesnu rudimentarnu sistematizaciju mitologije, i katalogizaciju znanja. Pismenim fiksiranjem oni postaju ekvivalent „biblioteci“, odnosno komponovani su i organizovani shodno određenom planu. Tom planu odgovaraju i prostor i vreme istorijskih Grka, kao i geografske i hronološke kategorije.

Istorijsko vreme Grka počinje padom Troje, čime se markira kraj mitskog vremena, odnosno početak istorijskog vremena čovečanstva. Homer je više smatran osnivačem grčke religije i istoriografom koji je istoriju Trojanskog rata video kao početak grčke istorije. Predstavljan je kao slepi pesnik rapsod koji je delovao na ostrvu Hiosu u zapadnom delu Male Azije. Iza „homerskog pitanja“ stoji pitanje istorijskog porekla Homerovih spevova, odnosno pitanje prenošenja usmene poezije. Ta tradicija je postojala i u vreme mogućeg Trojanskog rata, oko 1200. godine pre Hrista, ali o tome gotovo da ništa pouzdano ne znamo. Izvesno je da se pesnik Ilijade i Odiseje oslanjao na tradiciju ranogrčkog usmenog pesništva. Pretpostavlja se da su Grci u to vreme imali mnoštvo lokalnih pripovesti o bogovima i herojima koje su prenosili usmeno, na osnovu sećanja. Za takvo sećanje je u prethomerskom dobu bio razvijen poseban pesnički jezik, jezik epskih formula u kojima su elementi ponavljanja veoma fleksibilni. Formule su pesnicima omogućavale da pri usmenim kompozicijama „na licu mesta“ sriču tekst. Kroz takve, u homerskim heksametrima sročene versifikacione formule, nastajale su ponavljane strukture, kao i radnja. Tridesetih godina prošlog veka Milman Peri je fonografom beležio i analizirao guslarska izvođenja srpskih junačkih pesama, i u njima video kompozicionu analogiju sa jezikom homerskih epova.

Pitanje istoričnosti Homerovih epova je u stogodišnjem arheološkom istraživanju uvek iznova postavljano, ispitivano i kontroverzno razmatrano. Slezak nastoji da istorijsku pozadinu Homerovih spevova izvede na primeru materijalnog sveta. U Homerovim epovima nema realističkog predstavljanja iščezle kulture, niti se godišnja doba mogu rekonstruisati kao deo narativnog naturalizma. Kulisa zbivanja je stereotipna, te se „homerska scena“, veli autor, može videti u ambijentu mikenske palate, odnosno kulture od poznog 8. do 7. stoleća. Jedna od karakteristika homerskog epskog pesništva je arhaičnost; herojsko vreme je u epovima predstavljeno sa starinskim koloritom. Ti se epovi o Ahilovoj srdžbi i Odisejevom povratku mogu smatrati i mogućim kompendijumima i nekom vrstom tezaurusa o svemu i svačemu: od uputstava za uzgajanje stoke, za zemljoradnju, za izgradnju brodova i trgovinu, do izveštaja o metalima, ili o jahanju i tako dalje. No Ilijada i Odiseja jesu i zbir pojedinačnih usmenih herojskih pesama koje sadrže nekoliko osnovnih motiva: težnju ka slavi, borbu za vlast i posed, bes, ubistvo, osvetu. Pojmom „aparat božanstava“ nemačka homerologija označava opsežni „personal“ bogova, kao i složene situacije u kojima bogovi utiču na heroje. Uz taj „aparat božanstava“ kao relevantno pojavljuje se i pitanje da li u Homerovim spevovima postoje „nezavisni“ junaci, odnosno oni koji nisu marionete bogova? Slezak na kraju svoje knjige zaključuje da Homer nije prvi veliki pesnik epova, već da je tradicija mitoloških kompozicija drevnog Orijenta omogućila njegove epove. Posebnu književnoteorijsku komparativnu vrednost postiže Slezakova studija poređenjem Gilgameša i Ahila s jedne, i Gilgameša i Odiseja s druge strane. Slezak ispituje tipološke srodnosti, ali i razlike karaktera. Filološka erudicija, analitički prodor, pouzdani bibliografski aparat i koncizni stil autora čine ovu studiju dragocenim prilogom svetskoj homerologiji, te je summa cum laude preporučujemo i srpskoj akademskoj javnosti.

U ovom kontekstu bismo rado skrenuli pažnju na Priručnik o Homeru, referencijalno delo o pesniku svih pesnika (objavljeno kod J. B. Metzler’sche Buchhandlung – Antonios Rengakos, Bernhard Zimmermann (Hrsg): Homer-Handbuch. Leben-Werk-Wirkung, J. B. Metler, Štutgard 2011). Iako postoje mnogobrojni „sompanions“, enciklopedije i drugi zbornici o Homeru i antičkim epovima, ovde bismo veoma rado podvukli internacionalni značaj ovog dela koje je bilo koncipirano u Solunu i Frajburgu. Ono sabira na reprezentativan način najvažnije tendencije u homerologiji, te ima neizostavni udeo u izučavanju Homerovog besmrtnog dela.