Fatalistički pristup savremenim problemima

Suočavajući se sa danas vrlo ekspanzivnim fundamentalističkim trendovima i tragajući za boljim razumevanjem „neotradicionalnog konzervativizma“ i etničkih sukoba u zemljama bivšeg real-socijalističkog uređenja, posebno na Balkanu i Kavkazu, Ivan Iveković upućuje na jednu vrlo relevantnu ocenu uloge seljaštva u savremenim modernizacijskim tokovima. Reč je o poznatom stanovištu američkog teoretičara Baringtona Mura (Barrington Moore): „Proces modernizacije započinje seljačkim revolucijama koje doživljavaju poraz. On dostiže vrhunac tokom XX veka sa seljačkim revolucijama koje uspevaju. Više se ne može ozbiljno zastupati gledište da je seljak ‘objekt istorije’, jedan oblik društvenog života preko kojeg prelaze istorijske promene, ali koji ništa ne doprinosi silini tih promena“.
Iveković polazi od ovih nalaza prema kojima je, ustvari, seljaštvo bilo odlučujući činilac „…za trijumf komunističkog projekta modernizacije ‘odozgo’ u Rusiji i Kini (a ja bih tom spisku dodao Jugoslaviju, Albaniju i Vijetnam),“ da bi, potom, dodao kako „komunistička modernizacija nije stvorila novu ‘proletersku’ etiku, kao što je teorija predviđala. Umesto toga, jedna od njenih posledica bila je i erozija patrijarhalnog morala i solidarnosti…“ Zato „geografiju današnjih etničkih sukoba“ analizira konstatujući njihovu najveću žestinu upravo tamo gde je „osećaj ugroženosti procesom modernizacije“ tradicionalnih segmenata stanovništva bio najveći: „Sovjetski ‘socijalistički čovek’ i jugoslovenski ‘samoupravljač’ (oba muškarci) bili su hibridi koji su mogli da izdrže sve tegobe industrijalizacije pod državnim pokroviteljstvom. Ovi poluradnici/poluseljaci cirkulisali su između grada i sela, između novčane i naturalne privrede, između svog radnog mesta u industriji i porodične okućnice, između lojalnosti proširenoj porodici i primarnih obaveza prema najbližim srodnicima, između narodske kulture i nove urbane potkulture. Patrijarhalna porodica je bila u rasulu… Ne treba se čuditi što su frustrirani ljudi, u takvoj situaciji, žudeli da nanovo uspostave izgubljene veze grupne solidarnosti. Etnonacionalni projekti, koje su zamislili i propagirali pripadnici urbanih srednjih klasa, izgledali su kao da pružaju takvu mogućnost… etnokrati su uspeli da mobilišu veliki broj sledbenika među seoskim i gradskim masama“ (Iveković).
Ipak, bez obzira na očiglednosti „neotradicionalizacije“ Istočne Evrope (jugoistočne, centralne i istočne Evrope i Evroazije), na pitanje: „Da li se patrijarhat vraća“ na ove prostore, Iveković odgovara negativno, situirajući sadašnje grčeve „traumatizovanog agrarnog društva“ u istorijsku perspektivu „porođajnih muka industrijskog poretka koji nastaje“.
Dakle, bez obzira, ili, prividno još paradoksalnije, s obzirom na istinsku osvetu prošlosti „…postkomunistički razvoj će morati da dovrši ono što su komunisti započeli, ali nisu uspeli da postignu, na isti način na koji su boljševici preuzeli od ruske buržoazije zadatak razgradnje feudalnog poretka,“ naglašava Iveković, da bi ironičan zaključak svojih analiza – država se vratila, potkrepio sledećim rečima Jadvige Stanjiškis: „…Uloga države se neće smanjiti, već postaje presudna u procesu tranzicije koji se može protumačiti kao još jedna ‘revolucija odozgo’. Najvažnije pitanje sada jeste: kako kontrolisati i obuzdavati tu neizbežnu ulogu države tokom tranzicije“.
Bilo kako bilo, paralelno sa modernim „demokratskim utopijama“ i optimističkim projekcijama svekolikog prosperiteta i stabilizacije demokratije, što dolazi posle faze istorijski neumitnih ali privremenih konvulzija, danas se na javnoj sceni može uočiti i fatalistički pristup savremenim problemima. Zapazićemo, u tom smislu, da za razumevanje aktuelnih etničkih konflikata mogu biti relevantne čak i Tukididove opservacije straha kao osnovnog uzroka antičkih konflikata: „…Budući da je uzrok vlastitoj ugroženosti bio u pukom postojanju drugoga, volja za samopotvrdu što se pobunila protiv propasti pretvorila se u volju da se uništi samo to postojanje…“ (Volkmann-Shluck, 1977, 17).
Nastavlja se