Dva života jednog spomenika

 Na otpor omladine koja je okupatora dočekala puškama, a žene po njima posipale sa balkona vrelu vodu, Bugari su odgovorili odmazdom i streljanjem viđenih Vranjanaca. Crni bilans istorije uknjižio je da su za vreme okupacije u prvom ratu u vranjskoj opštini ubijena 353 lica.

Tifus, španski grip, pegavac i kolera kosili su podjednako kao kuršumi. Brojka od 514 poginulih Vranjanaca iz sastava Prvog pešadijskog puka, sačuvana je u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Nišu. Pukom je komandovao protojerej Milan Jovanovićiz Vranja.

Na inicijativu predsednika vranjske opštine Jovana Stojkovića 1922, a uz pomoćnarodnih dobrotvora, podigut je u centru grada spomenik žrtvama bugarskog terora visok sedam metara. Na četiri mermerne ploče okrenute na sve strane sveta ispisana su imena nastradalih.

Devetnaest godina kasnije, 22. aprila 1941. Bugari su u Drugom svetskom ratu ponovo okupirali Vranje. Jedna od akcija bila je i da se sruši spomenik posvećen žrtvama iz prvog rata. Prostor oko spomenika bio je blokiran. Zidar Trifun Burča pozvan je da da savete za sklanjanje spomenika. Tek kada su iz obližnjeg sela Stubla dovedeni kamenoresci koji su pod prisilom potkopali temelje spomenika on je oboren i uklonjen. Deceniju kasnije, 22. decembra, spomenik je ponovo obnovljen, kao spomenik žrtvama fašističkog terora, ali bez ploča sa imenima žrtava.

Oglasio se tadašnji hroničar lokalnih zbivanja Rista Simovićda u nedeljniku „Slobodna reč“ 1988. apeluje da se ponovo obelodane imena žrtava u Prvom svetskom ratu. Danas je tu i spomen ploča vojvodi Petru Bojoviću. Spomenik je dobio neku novu patinu, blago ružičastu, umesto nekadašnje prljavo bele.

U periodu između dva rata u Vranju je bilo 70 privatnih ugostiteljskih objekata, 68 privatnih trgovinskih radnji. Iz tih godina pamti se i protest Vranjanaca iz 1930. kada su se usprotivili da varoš zvanično preraste u grad, plašeći se velikih finansijskih nameta, o čemu je lokalna štampa naširoko pisala. Kao i spomenik Čika Miti, koji je dva puta rušen i podizan, tako i spomenik žrtvama bugarskog terora i poginulima u Prvom svetskom ratu ocrtava kruženje istorije i sudbinu običnog naroda ovdašnjeg u vrtlogu događanja na koje nisu mogli da utiču, ali su bili njihovi akteri. Na to ukazuje i nedavno podignuti spomenik žrtvama NATO bombardovanja iz 1999. kod gradske galerije. Valjda će to biti i poslednji postament koji obeležava žrtvovanje i podseća na onu tragičniju stranu istorije. Raduje da Vranje ima i jedan, ali jedini, mural u centru grada. No za murale će tek biti vremena, i za ispisivanje neke nove istorije ovog grada.