Koreni biologije kod nas

S obzirom na to da je broj nastavnika na čitavoj školi bio zakonom ograničen na četrnaest, svako od njih je morao predavati i po nekoliko predmeta, pa je znanje koje su studenti sticali u početku bilo više enciklopedijsko nego naučno i stručno.

Preko četrdeset godina Pančić je neumorno radio na proučavanju flore i faune srpskih zemalja i čitavog Balkanskog poluostrva i u nizu svojih dela je ostavio ogromnu naučnu građu. Otkrio je i mnoge, za nauku nove vrste biljaka, među kojima je i čuvena Pančićeva omorika (lat. Picea omorica). Njegovo delo bi se moglo dostojno porediti sa delom Vuka Karadžića i Đure Daničića, koji su slično učinili na polju jezika, istorije i etnografije u Srbiji.

Ako su pojedini nastavnici bili samo bolji ili slabiji poznavaoci struke, pojava Josifa Pančića donela je čoveka duboko vezanog za istraživanje prirode. Poreklom iz Dalmacije, školovao se u Zagrebu i Pešti, a zatim došao u Srbiju kao već iskusni lekar i prirodnjak i najbolji poznavalac biljaka na ovim prostorima. Taj veliki glas o Pančiću kao naučniku i istraživaču doveo ga je za profesora prirodnih nauka na Liceju. S obzirom da nije imao srpsko državljanstvo, postavljen je najpre za „kontraktualnog“, a ubrzo i za redovnog profesora, nakon što je „primio srpsko podanstvo“ 1854. godine. Vodio je Katedru jestastvene istorije i agronomije, gde je predavao nekoliko prirodnjačkih, ili kako se to tada zvalo, „jestastvenih“ predmeta.

Naročito je značajna zbirka biljaka kojom je Pančić postavio osnove za proučavanje flore čitavog Balkanskog poluostrva. Pančićeva zbirka biljaka se i danas čuva u Botaničkoj bašti „Jevremovac“ u Beogradu kao „Pančićev herbar“.

Formiranjem Velike škole 1863. godine, u okviru Prirodno-matematičkog odseka tadašnjeg Filozofijskog fakulteta, zahvaljujući ogromnom ličnom angažmanu Josifa Pančića, formiraju se i prve prave biološke zbirke na ovim prostorima. Sticajem okolnosti, iste godine jedan od najbogatijih ljudi tadašnje Srbije koji je držao celokupnu plovidbu na Dunavu, Miša Anastasijević, poklonio je veliko zdanje na Studentskom trgu „svome otečestvu“. Tako biološki kabineti, zajedno sa herbarom i zbirkom, dobijaju svoje prostorije u zgradi današnjeg Kapetan Mišinog zdanja. Ali, za botaničku baštu u dvorištu novog Zdanja nije bilo mesta…

Botanička bašta

Malo je poznato da je Josif Pančić napravio i osnovao prvu Botaničku baštu u Srbiji, koja se nalazila u jednom kutku dvorišta tadašnjeg Liceja. Međutim, preseljenjem u Kapetan Mišino zdanje za baštu više nije bilo prostora, nego se zajedno sa Pančićem selila iz jednog stana u drugi, kao privatna Pančićeva botanička bašta. Kada su Turci proterani iz Beograda, na obali Dunava na Dorćolu gde su nekada živeli, formirana je nova Botanička bašta, čiji je prvi upravnik bio upravo Josif Pančić. Za podizanje i izdržavanje Bašte država je odredila stalnu budžetsku poziciju od 1.400 talira godišnje. Nažalost, upravo kada je sve bilo završeno, Pančić umire 25. februara 1888. godine. Mesec i po dana po njegovoj smrti Dunav se toliko izlio iz korita da je poplavio čitavu baštu. Stradalo je više od polovine biljaka.

Posle višestrukih plavljenja Pančićeve botaničke bašte na Dorćolu bilo je jasno da treba pronaći novu i sigurniju lokaciju. Na zauzimanje dr Save Petrovića, takođe zaljubljenika u prirodu (napisao je delo Flora okoline Niša), koji je bio dvorski lekar kralja Milana i kraljice Natalije, ali i veliki Pančićev prijatelj, kralj Milan je pismom Ministarstvu prosvete poklonio svoju baštu na Paliluli 2. avgusta 1889. godine.

Zbog nedostatka prostora, Zoološki i Fiziološki kabineti (kasnije zavodi) bili su smešteni u jednoj sobi u privatnoj zgradi u Dobračinoj br. 16 u Beogradu, uzetoj u zakup po odobrenju ministra prosvete iz 1889. godine, zbog nedostatka prostora u Kapetan Mišinom zdanju. Ovde je bila smeštena i prva uporedno-anatomska zbirka, kao i laboratorije.

Između dva rata

Evo kako je svoje početke na Beogradskom univerzitetu u svom dnevniku iz 1956. godine opisao dr Ivan Đaja:

„Na prvoj sednici Fakultetskog saveta predstavio me je dekan, fizičar Đoka Stanojević. Pored njega je sedeo najmlađi vanredni profesor, delovođa Milutin Milanković. I danas jasno vidim sliku tog saveta Filozofskog fakulteta u kome su među starijima bili: Sima Lozanić, Mihailo Petrović, Jovan Cvijić, Bogdan Popović, a od mlađih Živojin Đorđević, Skerlić, Pavle Popović, Belić, Stanoje Stanojević… imena kojima bi se mogao ukrasiti i kakav stariji Univerzitet u naroda starije kulture“.

Zahvaljujući ogromnom zalaganju svih univerzitetskih profesora, a naročito Nedeljka Košanina, Siniše Stankovića i Ivana Đaje, razvijane su nove oblasti (embriologija biljaka, hidrobiologija, limnologija, fiziologija nervnog sistema…), nove discipline (genetika, ekologija), kao i novi oblici nastave. Otkrivene su za nauku nove endemične i reliktne vrste biljaka i životinja, čime je naglašen značaj Balkanskog poluostrva za svetsku floru i faunu. Uvodi se i praksa držanja predavanja na Kolarčevom narodnom univerzitetu ne samo studentima i naučnoj javnosti, već i običnom građanstvu, što se može smatrati prvim organizovanim koracima u popularizaciji nauke u Srbiji.

Nove oblasti

Neposredno nakon završetka rata, 1947. godine iz Filozofskog fakulteta se izdvaja posebni, Prirodno-matematički fakultet, čiji je prvi dekan bio biolog, botaničar dr Ljubiša Glišić. U okviru PMF-a formiran je Biološki odsek. Naredne, 1948. godine, Biološki odsek se nakon višestrukih selidbi useljava u obnovljenu zgradu današnjeg Filološkog fakulteta na Studentskom trgu u Beogradu. Profil Odseka se bitno menja i proširuje, a njegovi nastavnici učestvuju u formiranju drugih fakulteta i naučnih institucija širom bivše Jugoslavije. Prve postdiplomske studije u trajanju od dve godine uvedene su 1956. godine.

Dr Ivan Đaja preminuo je 1. oktobra 1957. godine u toku XV Međunarodnog kongresa za vojnu medicinu i farmaciju, kao predsednik Simpozijuma o hipotermiji. Tako se desilo da su dr Ivanu Đaji poslednju počast odale kolege i poštovaoci njegovog rada iz čitavog sveta.

Početkom 70-ih godina XX veka započinje nova, savremena era biologije u Srbiji formiranjem tri zasebna zavoda: za zoologiju, za botaniku i za fiziologiju. Od 1990. godine Biološki odsek Prirodno-matematičkog fakulteta prerasta u Biološki fakultet. Danas, osim velikog broja katedri, na fakultetu funkcioniše i nekoliko centara koji predstavljaju bazu naučnoistraživačkih aktivnosti u oblastima fundamentalne i primenjene biologije: Centar za elektronsku mikroskopiju, Centar za biospeleologiju, Centar za biologiju pčela, Centar za humanu molekularnu genetiku, Centar za genotipizaciju ribolovnih resursa, Centar za informacije o biodiverzitetu, Centar za lasersku i konfokalnu mikroskopiju, kao i Herbarijumska naučna zbirka i Vivarijum.

U biblioteci Instituta za zoologiju čuva se mnogo vrednih i veoma retkih dela. Najstarije izdanje („Betrahtung uber die Natur“) potiče iz 1790. godine, a najstarija knjiga na srpskom jeziku je „Analitički i sistematski pregled životinja u Kraljevini Srbiji, II deo – Beskičmenjaci“ iz 1883. godine. U biblioteci Instituta za botaniku i Botaničke bašte Jevremovac takođe se nalaze stare i vredne knjige, kao sto su „Istorija sveta“ Plinija Mlađeg u starofrancuskom prevodu iz 1562. godine, „Istorija retkih biljaka“ Carolusa Clusiusa, iz 1601. godine, Palasova Flora Rossica iz 1784. godine, Sibtorpova Flora Graeca Sibthorpiana i druge.