Polazeći od rečenice koju je u vremenu (realnog) socijalizma izgovorila jedna mađarska umetnica: „Moj umetnički status, pa to je geografska i biološka nepravda!“, prirodno dolazimo do pitanja statusa današnjeg umetnika nastanjenog na prostoru (prostorima) Istočne Evrope.
Dok su, recimo, pre pada Berlinskog zida za cilj (svrhu) svoje umetnosti imali osvajanje i širenje prostora slobode – istočnoevropski umetnici današnjice, „ušuškani“ višedecenijskim ograničenjima državnog socijalizma, ovaj šok budućnosti dočekali su prilično nespremni. Danas, kada ih zbog njihove umetnosti više niko neće hapsiti, neće ih pozvati na informativne razgovore ili im sudskim odlukama zabranjivati rad, dobar broj umetnika Istočne Evrope, ma kako paradoksalno delovalo, oseća se zakinutim upravo za taj prostor i (urođenu) potrebu subverzije, otpora, nepristajanja, svakovrsnog angažmana…, ili pak, na drugom polu: sluganstva, poltronstva, veličanja, slavljenja…
Kao u priči o dve muve koje žive u velikoj kartonskoj kutiji od kojih jedna razdragano leti na sve strane uzvikujući: „Ja sam slobodna, ja sam slobodna“, dok druga, šćućurena uz zid kutije, neprestano ponavlja: „Ja sam zatvorena, ja sam zatvorena“, i umetnici iz zemalja nekadašnjeg realnog socijalizma, kao žrtve nepovoljne geografije, danas se, jednako kao i države u kojima žive, nalaze pred otpočinjanjem uzbudljivog i prilično neizvesnog procesa uključivanja u svet.
U istom vremenu i prostoru u ovim zemljama trenutno paralelno obitavaju kreativna umetnička manjina koja je komunikacijski sposobnija, bolje vlada jezicima i tehnologijama današnjice i manje-više uspešno uključuje u globalne umetničke tokove – i, na drugoj strani, prilično konfuzna, apatridska umetnička većina koja u današnjem, a posebno u vremenu koje dolazi, deluje kao kolateralna šteta ili – zavisno od ugla posmatranja – kao statistička greška. Za razliku od svojih zapadnoevropskih i američkih kolega koji su imali privilegiju (?!) da se rode i kao umetnici formiraju u zemljama s višedecenijskim tradicijama tržišne privrede, umetnici iz Istočne Evrope, u kojima su muzejsko-galerijsko-medijski sistem kao i tržište umetničkih dela uglavnom u začecima, u ne malom broju slučajeva posledice negativne geografije osećaju kao balast koji opterećuje njihov rad.
Formirajući se u sistemu u kom je, paralelno sa različitim nivoima zabrana, ograničenja i (auto)cenzure, istovremeno opstajala i iluzija, bolje rečeno simulakrum koji je uveravao da su umetnost i kultura od fundamentalnog značaja za promenu društva – umetnicima koji danas žive na prostoru između Krakova, Bratislave, Segedina, Novog Sada, Pančeva, Temišvara, Varne, Skoplja, Sarajeva, ili Splita,…. „privilegije“ totalitarizma na momente čak izgledaju kao velika i nedostižna pravda1
Novi cenzori
Ukoliko je uopšte ima, onda bi se pozitivnom utopijskom idejom današnjice možda mogla identifikovati jedino (predstavnička) demokratija. Da li, dakle, u eri (liberalne) demokratije možemo govoriti o liberalizmu i demokratiji i u sferi umetnosti i kulture? Povedemo li se za Fukoovom teorijom gavermentalizma (governmentality) po kojoj suštinske razlike između totalitarizma i sistema predstavničke demokratije zapravo ni nema – uz pripadajući tvrdnju o postojanju skrivenih mehanizama prinude, tačnije kontrole koji postoje u svakom političkom sistemu, dolazimo do naizgled paradoksalne pozicije gde bi buduću razliku između umetnika tzv. istočne i zapadne hemisfere činilo upravo to buđenje istočnoevropskih umetnika iz svog totalitarističkog sna.
Pišući o (unutrašnjem) ustrojstvu (američke) demokratije, Noam Čomski ovu Fukoovu tvrdnju dodatno izoštrava tvrdeći da u našem vremenu postoje pojedinci koji deluju nezavisno i slobodno, ali da nezavisne i slobodne institucije ne postoje. Svi su, dakle, zavisni: od izvora pomoći, velikih korporacija, vlade, političkih partija,… U takvoj konstelaciji snaga pojedinci (ovo bi se posebno moglo odnositi na umetnike) koji bi se osmelili da pokušaju da deluju nezavisno i slobodno s ciljem remećenja ili kršenja uspostavljenih pravila i odnosa moći, po Čomskom, verovatno će biti iskorenjeni – počevši s vrtićem pa nadalje.
Prihvatimo li, dakle, tezu da mehanizmi kontrole i prinude postoje u svakom društvu – može li se onda govoriti o istim i u kontekstu priče o umetnosti koja se upravo stvara?!
Prirodno, slede i pitanja o tome:
– Ko bi, dakle, bili cenzori i/ili kontrolori umetnosti današnjice?!
– Ko su ti totalitarni Drugi koji istovremeno predstavljaju pretnju, ali i šansu današnjim umetnicima?!
Na oba ova pitanja odgovor je, naravno, isti: pre svega kustosi, zatim muzeji, galerije, mediji, kolekcionari, velike kompanije, naručioci, kupci, marketinške agencije, publika, ljubitelji, konkurencija (drugi umetnici)…
Sve navedeno, dakle, stoji naspram umetnika koji je, ukoliko želi uspeh, u dobroj meri prinuđen da vodi računa o željama, potrebama, očekivanjima i ukusima prilično širokog i nekonzistentnog kruga onih kojima se njegova umetnost potencijalno obraća. Navedena stvarnost ekonomskog realizma2 (globalizovanog) društva u priličnoj meri, dakle, određuje pravac (smer) svakog umetničkog angažmana. Ne retko tretirana kao lični fetiš samog autora, ta umetnost svoj puni smisao dobija tek ostvarivanjem njene javne vidljivosti čime postaje otvorena platforma za otvorene ljude koja stimuliše ili pak nastoji da stimuliše aktivno mišljenje – bilo u realnoj ili pak virtuelnoj interaktivnoj zoni (internetu).
Postsavremena umetnost
Nastajući u međuprostoru između visoke i popularne kulture, posmatrana kao svojevrstan intelektualni turizam, umetnost današnjice ipak jeste polje neograničenih mogućnosti – mesto dijaloga na teme socijalnog i ekonomskog konteksta, odnosno mesta i uloge same umetnosti (umetnika) u savremenom svetu. Intelektualna kultura današnjice neodvojiva je, dakle, od svoje političke i društvene dimenzije. U datom kontekstu poznata avangardistička jednačina umetnost = život, sa nekadašnje idealističke, na naše oči, prevodi se u sasvim praktičnu dimenziju i ravan. Umesto vizije, talenta ili čiste intuicije, umetnost (umetnik) današnjice mora posedovati: znanje, osvešćenost, obaveštenost, strategičnost, angažovanost, empatičnost… Da li su zaista velike (istorijske) teme, ustupile mesto mikronarativima, odnosno malim, svakodnevnim pričama o savremenom dobu – bilo da su u pitanju moda, seksualnost, (potrošačka) kultura, komunikacija, smrt, dokolica, sport, rodni i polni identiteti, ekologija i životna sredina, vizni režimi, religija, politika, mediji, ljudska ili pak prava životinja…?
Činjenica je da umesto o umetničkim delima danas radije govorimo o umetničkim radovima, projektima ili događajima. Umetničke prakse ili stilovi zamenjeni su umetničkim strategijama – takođe umesto o umetničkom nomadizmu danas radije govorimo o socijalnom (umetničkom/kustoskom) turizmu. Istovremeno, i umetnici iz Istočne Evrope umetnost su počeli da doživljavaju kao posao. Lišeni patetike i utopije velikih ciljeva i njihovi radovi postali su roba – tačnije proizvodi kulturne industrije za koje u podjednakoj meri važe zakoni ponude i tražnje, baš kao i za sve ostale (proizvode). Ipak svoj unekoliko povlašćen društveni status proizvodi umetnosti stiču činjenicom da su oni istovremeno i sredstva produkcije znanja i proizvođenja značenja.
Veza umetnosti i lenjosti
Umjetnici Zapada nisu lijeni i zato više nisu umjetnici, već proizvođači nečega… Potpuna zaokupljenost umjetnika Zapada nevažnim stvarima, kao što su proizvodnja, promocija, sistem galerija, sistem muzeja, sistem natječaja (tko je prvi), zaigranost predmetima, sve to udaljilo ih je od lijenosti, od umjetnosti. Kao što je novac papir, tako je i galerija soba. Umjetnici s Istoka bili su lijeni i siromašni, jer cijeli sistem nevažnih činilaca nije postojao. Zato su imali vremena koncentrisati se i baviti umjetnošću i lijenošću. Ali kada su i proizvodili umjetnost, znali su da je to uzaludno, da je to ništa. Mladen Stilinović, Pohvala lijenosti, Zagreb, 1993.
Autor je istoričar umetnosti i viši kustos Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na Twitter nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
