Gde je nestao srpskohrvatski jezik

Srpskohrvatski ili hrvatskosrpski jezik ima važno obeležje klasičnih jezika: mrtav je. Bar što se tiče bivših jugoslovenskih republika. Tu je duboko zatrpan, a zemlja iznad njega dobro nabijena. Što se ostatka sveta tiče, srpskohrvatski je i dalje u normalnoj upotrebi među lingvistima, prevodiocima i profesorima književnosti.

Iako je imao najduži naziv na svetu, ovaj jezik je živeo kratko. Rođen u Novom Sadu 1954. godine, nije se dovukao ni do četrdesete, kad su ga braća jedne noći sačekala iza ćoška i polomila kao nepismen kredu. Tako je srpskohrvatski otišao na đubrište istorije, zajedno s Jugoslavijom, socijalizmom i sličnim glupostima, a braća su se, okupljena oko svojih ognjišta i promukla od rakije, duvana i patriotskih koračnica, oglasila svako na svom, posebnom, jeziku. Ideal evropskog romantizma o trostrukom jedinstvu jezika, nacije i države doživeo je apoteozu na brdovitom Balkanu krajem XX veka. S malim zakašnjenjem od 200 godina. Stari jezik nije se bio ni ohladio, a već je zamenjen novim, lepšim jezicima. Jezici su, poput stotinu cvetova iz Maove kulturne revolucije, uspevali na sve strane, pod budnim okom lokalnih akademika i dvorskih jezikoslovaca. Oni su vredno đubrili svoje bašte, takmičeći se ko će o svojoj ili, još bolje, tuđoj, smisliti nešto do tada nečuveno i neviđeno. Zahvaljujući senzacionalnim otkrićima – poput pronalaska onog hrvatskog stručnjaka da je srpski jezik nastao pre tačno 74 godine, kad su ga Srbi ukrali od Hrvata – lingvistikom su počeli da se bave i građani koji su od stručne literature do tada pratili samo TV program u večernjim novinama.

U Beogradu je 1998. godine, prvo u vladinom dnevniku „Politika“, a zatim i kao posebna knjižica u kolosalnom tiražu od 300.000 primeraka, liferovan rad pod epskim nazivom „Slovo o srpskom jeziku“. „Slovo“ je otkrilo niz do tada dobro čuvanih tajni – da srpskohrvatski jezik ne samo da ne postoji već da nikada nije ni postojao, da hrvatski jezik takođe ne postoji, već da Hrvati govore srpski a da to i ne znaju, te da ne znaju ni da oni sami ne postoje, tj. da su svi Hrvati u stvari Srbi. Shodno tome, sva hrvatska književnost je srpska, a to su i pisci. Mile Budak, na primer.

Kako su nove države i njihovi jezici postajali sve stariji, Jugoslavija i srpskohrvatski postajali su sve noviji. Prema poslednjim merenjima, Hrvati su postojali pre 25.000 godina, Srbi oduvek, a Jugosloveni nikad. Što se srpskohrvatskog tiče, otkriveno je da to nije ni bio jezik, već način na koji su jugoslovenski komunisti tlačili narode prisiljene da zajedno žive u SFRJ. Radili su to iz praktičnih razloga – bilo im je lakše da laju naređenja na jednom, umesto na četiri različita jezika.

Jedan od najvećih pobornika srpskohrvatskog jezika bio je hrvatski komunista Ivo Andrić. Taj je bio lukav, pa je uspeo da ubedi one iz Stokholma da jezik kojim je napisana „Travnička hronika“ zaista postoji i da se zove „srpskohrvatski“. Urednici Enciklopedije Britanika i danas u to veruju. Ali, nas nije prevario. Mi znamo bolje.

U „Novosadskom dogovoru“ iz 1954. godine piše: „Narodni jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan je jezik. Stoga je i književni jezik koji se razvio na njegovoj osnovi oko dva glavna središta, Beograda i Zagreba, jedinstven sa dva izgovora, ijekavskim i ekavskim.“ Ovaj dokument potpisali su lingvisti, književnici i partijski radnici iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore i BiH. U tekstu se ne pominju Bošnjaci, odnosno Muslimani, jer tada nisu bili priznati kao posebna nacija, niti Crnogorci, jer ih izgleda niko nije ozbiljno shvatao. Najznačajnija posledica Novosadskog dogovora po jezik, a ne politiku, bilo je donošenje jedinstvenog pravopisa književnog jezika s pravopisnim rečnikom, nekoliko godina kasnije.

U SFRJ su pre Novosadskog dogovora hrvatski i srpski bili odvojeni. Tokom II svetskog rata doneta je odluka da se svi proglasi Avnoja imaju objavljivati na srpskom, hrvatskom, slovenačkom i makedonskom jeziku. „Svi ovi jezici su ravnopravni na cijeloj teritoriji Jugoslavije“ – piše u odluci broj 18, iz januara 1944, koju je potpisao dr Ivan Ribar.

Novosadski dogovor predstavljao je reviziju Avnoja i delimični povratak na unitarističku jezičku politiku Kraljevine Jugoslavije. Samo što su monarhisti bili još maštovitiji od komunista. Ustavom iz 1931. godine „Mi, Aleksandar I , milošću Božjom i voljom narodnom kralj Jugoslavije“ saopštava svojim podanicima da je „zvanični jezik Kraljevine Jugoslavije srpski – hrvatski – slovenački jezik“. Šta je to trebalo da znači, ko je ovim jezikom govorio i kako je to zvučalo – ne zna se. U službenim prilikama podanici su – izuzev Slovenaca – koristili srpskohrvatski jezik, i pisali po tzv. Belićevom pravopisu iz 1923, dok su u pravom životu i dalje svoj jezik zvali kao i pre – „srpski“, odnosno „hrvatski“. A pisali su kako znaju i umeju, dakle retko i teško. Što se Makedonaca tiče, oni nisu smeli ni da pisnu. Bar ne na makedonskom.

Iako su srpski i hrvatski jezici bili spojeni u jedan zajednički, zvaničan jezik, nijedan učenik u Karlovcu ili Smederevu ne bi ni pod visokom temperaturom rekao „dobio sam keca iz srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika“. Jednostavno, zvučalo je glupo. A kečevi su pljuštali, i to nemilosrdno – što iz hrvatskog, što iz srpskog. A najviše iz matematike.

Problem s nazivom jezika nisu imali samo loši učenici, već i pojedini akademici. Famozna „Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika“ iz 1967. godine bila je odgovor Matice Hrvatske – i drugih hrvatskih institucija – unifikaciji jezika, nacija i kultura. Uz salve partiji, pohvale vlastima i izraze lojalnosti državnoj ideologiji, potpisnici su tražili da se ustavom garantuje ravnopravnost hrvatskog, srpskog, slovenačkog i makedonskog jezika i da se u zvaničnu upotrebu vrati naziv hrvatski ili srpski jezik. Jedni su u ovome videli demokratski poziv na povratak Avnojskim principima, dok su drugi – kojih je bilo više – u „Deklaraciji“ videli začetak „Hrvatskog proljeća“ i narastajućeg hrvatskog nacionalizma.

Kako bilo, i ma koliko se Tito nervirao zbog Savke, Mike i ostalih, nakon republičkih ustavnih amandmana iz 1972. u Hrvatskoj su đaci počeli da uče „hrvatski ili srpski“ umesto „hrvatskosrpskog“ jezika. Po Ustavu SFRJ iz 1974 godine, pored srpskohrvatskog, (srpskog ili hrvatskog), slovenačkog i makedonskog, službeni jezici postali su i albanski i mađarski.

U Jugoslaviji nije bilo manjinske regije a da nije dobila, u najmanju ruku, dvojezične saobraćajne table, školu, novine i bar jednu TV emisiju na maternjem jeziku – počev od Italijana i Slovaka, do Rumuna i Bugara. Od Vavilonske kule do Evropske unije teško da je ikada vladala takva jezička i etnička tolerancija kao u Jugoslaviji nakon 1974. Izuzetak je bila samo JNA, gde je u upotrebi bio isključivo srpskohrvatski jezik, pa je npr. slovenačkom desetaru Janezu Janši bilo strogo zabranjeno da govori „çifsa tezë“ regrutima mađarske nacionalnosti.

Strani turisti su bili oprezni, pa su jezik gostoljubivih domorodaca nazivali „jugoslovenski“ (nemački: „Jugoslawisch“). Jer nisu bili sasvim sigurni u čemu se srpskohrvatski razlikuje od čehoslovačkog.

Naziv „srpskohrvatski jezik“ nastao je davno pre bilo kakve jugoslovenske države. Bajka o ovom jeziku rođena je u doba Ivice i Marice. Nju je napisao jedan od braće Grim, Jakob, koji je kao svaki Nemac voleo kovanice, pa je sklepao naziv „srpskohrvatski jezik“.

To se jako dopalo mladom Kopitaru, koji je takođe voleo bajke, pa je i sam napisao jednu pod nazivom „Dialecto illyrica, rectus Servochrovatica, sive Chrovatoservica“, gde na čistom slovenačkom kaže: „Harum dialectorum nunc tres maxime vigent: bulgarica, illyrica Croatorum et Serborum et slovenica Slavorum veteris Carantani.“ Što valjda treba da znači da su svi ljudi braća, ili da bar neki od njih znaju latinski. Kako bilo, odatle je sve počelo, a kako se završilo, znamo.

Ilirski pokret naišao je na odobravanje većine pismenih u južnoslovenskim zemljama, a ponegde i na pravo oduševljenje, kao što je bio slučaj u Sloveniji, gde je Stanko Vraz čak odlučio da piše na „ilirskom“ umesto slovenačkom. A malo istočnije Ljudevit Gaj je u trenutku sevdaha zabacio kapu i uzviknuo: „Ponosimo se i hvalimo Bogu Velikomu, što mi Hrvati s bratjom Serbljima jedan književni jezik imamo.“

Kao što znamo iz škole, Ilirski pokret doveo je do Bečkog sporazuma iz 1850. Do sastanka je došlo na inicijativu (opet) jednog Slovenca, Frana Miklošiča. Fran je pozvao predstavnike Srba i Hrvata da sednu za sto i da se kao ljudi dogovore šta i kako. Glavni potpisnik sporazuma sa srpske strane bio je Vuk Stefanović Karadžić, a sa hrvatske Ivan Mažuranić.

Kao polazište za „srpski ili hrvatski“, odnosno „srpskohrvatski“, poslužio im je štokavski dijalekt, tačnije novoštokavski, ili još tačnije, dubrovački govor. Hrvati su bili zadovoljni jer je to bilo priznanje hrvatskoj renesansnoj književnosti, a Srbi su to doživeli kao počast svojoj epskoj poeziji. Slovenci su takođe bili zadovoljni – nakon sastanka, Miklošič je protrljao ruke i rekao: „mala pakost, veliko zadovoljstvo.“

U opštem bratimljenju poštene inteligencije, zaboravljeni su međutim radnici i seljaci. Zato je upozorenje ilirca Dragutina Rakovca i dalje aktuelno: „Nu znamo da brat bratova gospodstva ne trpi i izkustvo nas uči da Hrvat srbsko ili slovensko, Srbljin hrvatsko ili slovensko ili Slovenac hrvatsko ili srbsko ime nikad primit neće.“ Quod erat demonstrandum, što bi rekli braća Slovenci.

Za većinu stanovnika SFRJ srpskohrvatski je bio prvi, maternji jezik. Za Slovence, Makedonce, Albance, Mađare i ostale, to je bio drugi jezik, a stariji ga i danas pamte. Računa se da takvih s dobrom memorijom ima preko 20 miliona, svejedno da li ga znaju pod starim, ili nekim od novih naziva. Postoji i posebna grupa, koju čine „naši“ na privremenom radu u inostranstvu (nemački:“гастарбајтери“), koji , kao što im ime kaže, govore isključivo „naški“ jezik. To čine kako ne bi jedni drugima povredili osećanja.

Što se tiče državnih administracija u bivšim jugoslovenskim republikama, stvari stoje ovako. U Hrvatskoj se po Ustavu, a i inače, govori isključivo hrvatski, koji je, prema HAZU, dakako, „poseban i neovisan jezik od srpskoga i drugih srodnih standardnih jezika“. Traženje razlika i njihovo izmišljanje tamo gde ih nema fantastično je obogatilo leksiku hrvatskog književnog jezika. Već klasičan primer, koji više nije ni smešan, već samo dosadan, uvođenje je hrvatske reči „ukrudba“ umesto stare srpske reči „erekcija“. Sličnih pokušaja u Hrvatskoj, a i drugde, bilo je i ranije, o čemu je pisao Džordž Orvel u romanu „1984“. Što dokazuje da je hrvatski bliži engleskom nego srpskom, after all. Krunski dokaz da su srpski i hrvatski potpuno različiti jezici nije endehazijski newspeak, već, kako je ustanovio jedan hrvatski jezikoslovac-entuzijast, činjenica da je Tito živeo 40 godina u Beogradu, a da nikada nije naučio srpski. A sve je pokušao – čak se oženio i Srpkinjom iz Hrvatske, Jovankom Budisavljević. Nije pomoglo, pa su u kući na kraju ipak govorili srpskohrvatski. Jer Jovanka nije znala hrvatski.

U Povelji o bosanskom jeziku kaže se da je bosanski „jezik Bošnjaka i svih onih koji ga pod tim imenom osjećaju svojim“. Šta bi tu nekome moglo da smeta, znaju samo Srbi i Hrvati. Složna braća su se odmah ogradila i rekla da se iza naziva „bosanski“ krije podmukli pokušaj ugrožavanja njihovih tisućljetnih, odnosno nebeskih identiteta. Tako da bosanski Hrvati i dalje govore hrvatski, a bosanski Srbi – srpski. S tim da ovi poslednji više ne moraju da govore ekavski (što im je bio zvaničan jezik za vreme raznoraznih psihijatara, zubara i ostalih magacionera), nego ijekavski, kao što su uvek govorili, a smeju i da slave Novu godinu kad i sav normalan svet.

Beograd i Zagreb, iako ne priznaju bosanski, ipak nemaju ništa protiv „bošnjačkog“ jezika, pa se pod tim nazivom bosanski predaje u Sandžaku, delu Srbije nastanjenom Bošnjacima. Zbog čega se naravno bune svi – srpske патријоте zato što je Turcima ovo uopšte dozvoljeno, a bošnjačke – zato što su lokalni političari pristali na kompromis s četnicima.

U Crnoj Gori su već godinama u upotrebi tri jezika – srpski, crnogorski i maternji. Obrazloženje Instituta za crnogorski jezik i jezikoslovlje jeste da je ovo provereno odlična stvar jer da tako rade i u Norveškoj, gde nominalno različite, a međusobno razumljive jezike – norveški, danski i švedski – đaci uče u istom razredu. Međutim, nastavnici jezika koji su manje naklonjeni Milu, a više Momu, rekli su „ e, da jebe oca, mi nijesmo Norvežani“ i odmah stupili u štrajk. Pa su ih suspendovali. Pa su se ovi žalili i pravili demonstracije. Pa su ih kaznili najtežom kaznom – vratili su ih na posao. Kasnije se prašina slegla, i iz nje je bljesnula nova kompjuterska tastatura s još novijim crnogorskim slovima.

Što se Srbije tiče, po Ustavu nečega što su Dobrica Ćosić i njegovi zvali „SRJ“, zvanični jezik je bio srpski, a pismo ćirilica, dok je u samoj Srbiji zvanični jezik bio srpskohrvatski, a pismo latinica i ćirilica, od čega je Vojislav Koštunica imao hroničnu kiselinu u želucu. Zato je na kraju, kad su mu čak i Crnogorci okrenuli leđa, nestrpljivo i po kratkom postupku promenio Ustav Srbije i ukinuo latinicu, i to одвајкада и заувек.

Koliko nam se jezici razlikuju, zna svako ko je ikada u Zagrebu pokušao da naruči kafu ili u Beogradu kavu. Nema šanse da te kelner razume. O kahvi i da ne govorimo. Zato je ugostiteljskim radnicima s poznavanjem hrvatskog, srpskog i bosanskog jezika naglo skočila cena. U vozu Beograd – Zagreb, recimo, ima jedan koji, u ne baš beloj kecelji, gura kolica i viče „kafa! kafa!“ do granice, a „kava! kava!“ od granice. I odlično mu ide, iako je kafa odvratna.

Naravno, nisu samo kelneri u vagon-restoranima profitirali na smrti zajedničkog jezika. U Strazburu, sedištu Evropskog parlamenta, gde su jezički tečajevi unosan posao, oni što drže kurs iz srpskohrvatskog, u očekivanju proširenja Unije na Zapadni Balkan, smislili su originalan reklamni slogan: „four for one“ – platiš jedan dobiješ četiri.

Pa dobro, gde je dođavola nestao taj srpskohrvatski? Zavisi kako se posmatra. Iz ugla krvi i tla to uopšte nije važno: važno je da mi sada govorimo svojim jezikom i da je naš jezik poseban među drugim jezicima, kao što smo mi izuzetni među drugim narodima. Iz perspektive lingvistike ovo pitanje naravno nema veze s mozgom, jer jezik nigde nije nestao, i ne samo da postoji već je i dalje – ovde nikakvo kukanje i guslanje ne pomaže – zajednički. Jer, oni koji ga govore međusobno se razumeju, što je konačni argument, bar kad je lingvistika u pitanju.

Problem sa srpskohrvatskim je u tome što je od svih mogućih naziva za ovaj jedinstven jezik izabran najgori. Prvo, iz naziva su izbrisani Bošnjaci i Crnogorci. Drugo, iz njega su izbrisani i Jugosloveni, kojima je ovaj jezik takođe maternji. Treće, i najvažnije – nijedan od ovih naroda ni za živu glavu neće da govori istim jezikom kao i ostali. Uostalom, kovanica „srpskohrvatski jezik“ danas, posle svega što se dogodilo, ne zvuči samo kao oksimoron već i kao vrhunski cinizam.

Život jednostavno nije uspeo da ustanovi odgovarajući, kolokvijalni termin za ono što se u nauci o jeziku zove „srednjejužnoslovenski jezički dijasistem“. Čak ni kompromisna Krležina teza o istom jeziku sa različitim nazivima nije bila politički održiva – jezička politika posle Krleže nastavljena je drugim sredstvima.

Ali, život ide dalje, države nestaju i nastaju, baklje i noževi sevaju, a Haški sud radi punom parom. Bez obzira na nove balkanske ustave, jezičke standarde i pravopise, ICTY ne pravi razliku i vodi dokumentaciju na jednom jeziku, bez prevođenja. Jezik je za ICTY isti, i zove se kratko i jasno: B/C/S. Bez pardona.

U prilog tezi da je srpskohrvatski klasičan jezik, ide još jedna činjenica, pored one da je mrtav: ima ga na svim ozbiljnim univerzitetima sveta. Možda ga pod imenom „srpskohrvatski“ nećete naći na Beogradskom, Zagrebačkom ili Sarajevskom univerzitetu, ali ćete ga svakako naći na Kembridžu, Oksfordu i Sorboni ili, ako niste bas snob, na Univerzitetu države Arizona u Feniksu. Tu će vas, kao brucoša jugoslavistike, dočekati pozdravno pismo koje počinje rečima: „Dobro došli u divan svet tri kulture podeljene istim jezikom.“

Ali, lako je njima da se prave pametni sa daljine od 10.000 milja.