Naša okolina : Petkovača

Može se reći da je Petkovača široko područje ograničeno rekama Peštan (na severu i severoistoku) i Bistričkom rekom ili Bistricom (na jugu i jugoistoku). Na jugozapadu se nastavlja na brdo Ivkovača bez neke jasne geografske granice. Sastoji se od brda, brežuljaka i zaravni od kojih mnoga imaju svoja posebna imena: Čokanlija, Žuto brdo, Baroševačka strana, Žarkovac, Hajdukovac (na severu i severoistoku), zatim Čik, Rakovac, Kočino polje, Stanišino polje, Veliki potok (na jugu i jugoistoku). Najviši vrh je nadmorske visine 300 metara i predstavljao bi Petkovaču u užem smislu, a to je predeo obrastao listopadnom šumom površine 15 – 20 hektara, koja i sama nosi naziv Petkovača. Severna padina ovog brdovitog područja pripada ataru sela Baroševac, jugozapadna i delimično južna ataru sela Bistrica, a preostali, možda najveći deo, ataru sela Mali Crljeni.

Predstavljanje celokupnog stanovništva brda Petkovača prevazilazi okvire ovog teksta, pa ćemo se ograničiti na onu grupu stanovnika koja naseljava predeo u neposrednoj blizini šume Petkovača, a povezan je saobraćajnim, kulturnim, obrazovnim, ekonomskim i drugim vezama za Baroševac. Preostali, veći deo stanovništva vezan je ovakvim i sličnim vezama za Male Crljene. Stanovništvo sačinjava devet domaćinstava sa 23 stanovnika:Milovanović Slobodan i Darinka,Milić Natalija,Vladan,Gordana,David i Aleksandra,Milić Dragan,Đerić Radmila,Zoran i Milijana,Ivanović Petar,Zorka,Dejan i Marinko,Ivanović Ž. Dejan,Ivanović Predrag,Zorka i Radosav,Ivanović Vladimir i Zagorka,Ivanović Kristina i Dimitrijević Rade. Svi vode poreklo od familije Ivanović, čiji se prvi predak Živojin sa svoja dva sina, Nedeljkom i Blagojem, doselio u Male Crljene iz Crne Gore između 1790. i 1810. godine (od njih su postale današnje familije Ivanovići, Markovići, Obradovići i Blagojevići). Stanovnici koji nose prezimena Milovanović, Đerić i Milić, su po ženskoj liniji potomci familije Ivanović (radi se o tome da su muškarci došli na imanja svojih supruga iz familije Ivanović i zasnovali na taj način brak). Krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina XX veka četiri porodice Ivanović su se odselile sa Petkovače u Baroševac, na imanja nasleđena od svojih predaka, u kraj zvani Jelav, gde i danas postoje ta četiri domaćinstva sa nekoliko generacija i broje ukupno 13 stanovnika.

Današnji stanovnici ovih krajeva nisu potomci stanovnika koji su iste oduvek naseljavali.U brojnim ratovima između Austrije i Turske srpsko stanovništvo je pretežno učestvovalo na strani Austrije, nadajući se da će na taj način ako ne postići konačno oslobođenje od Turaka, barem donekle olakšati svoj težak položaj u sastavu Otomanske carevine. Posle jednog takvog rata koji se krajem XVII veka završio porazom Austrije, celokupno stanovništvo ovih krajeva se pred najezdom Turaka razbežalo, strahujući, naravno, od turske osvete, što je karakteristično za ceo prostor Šumadije. Ponovno naseljavanje ovih krajeva počelo je, takođe migracijom srpskog stanovništva pred turskim osvajanjima, krajem XVIII veka, oko 1790. godine, i to pretežno srpskim izbeglicama iz Crne Gore, Hercegovine i Starog Vlaha(današnji Sandžak). Tada se na područje Malih Crljena doselilo oko trideset porodica i današnje stanovništvo čine potomci tih porodica, pri čemu su neka prezimena nestala (izumrle familije), neke su se porodice odselile, a u međuvremenu su se neke i naselile, u raznim periodima, pa i zadnjih decenija.

Milisav S. Pantelić u svojoj monografiji o Malim Crljenima pominje naselje Donja Bistrica, za koje smatra da se nalazilo gde su danas Ivanovića kuće,na brdu Petkovača. On se poziva na jugoslovenskog istoričara- orijentalistu Hazima Šabanovića (1916-1971, Istambul), koji u svojoj knjizi “Turski izvori za istoriju Beograda“ navodi turski popis još iz 1528. godine, i još nekoliko takvih popisa sa početka XVI veka, koji su služili prvenstveno za evidenciju poreskih prihoda. U toj knjizi pominje se naselje Donja Bistrica u rangu nurije, tj. sreskog mesta, ali tragovi gde se naselje tačno nalazilo nisu do danas pronađeni. Takođe se smatra da je put koji se pruža samom ivicom šume Petkovača, i ide njenom južnom i jugoistočnom stranom prema Bistrici, stari “hercegovački“ put koji je vodio od Beograda za Hercegovinu. Tim putem je na svom prolasku kroz Srbiju krajem XVII veka išao i Evlija Čelebija, poznati turski putopisac, i turski izvori za istoriju ovih krajeva oslanjaju se na njegove putopise, što navodi i Hazim Šabanović u svojoj knjizi.

Stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivrednom proizvodnjom koja je namenjena zadovoljavanju potreba jednog domaćinstva (ratarstvo i povrtarstvo), a manjim delom je orijentisana i na tržište (voćarstvo – proizvodnja rakije i stočarstvo – gajenje svinja i ovaca). Imanja stanovnika ovoga kraja sastoje se od sitnijih obradivih površina, šuma, voćnjaka, livada,njiva i kućnih placeva maksimalne površine do 5 hektara ukupno. Poseduju gotovo svu neophodnu poljoprivrednu mehanizaciju ali nije moguća neka intezivnija poljoprivredna proizvodnja zbog sitnih poseda a i zbog toga što sa razvojem rudarstva u ovom kraju stanovništvo sve više vezuje svoju egzistenciju za kolubarske rudnike. U novije vreme, od šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka, bar jedan član svakog domaćinstva ima stalan posao u “Kolubari“.

Saobraćajna infrastruktura i komunikacije počele su da se razvijaju kasno, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina XX veka. U novije vreme konačno je asfaltiran kružni put dužine 10 kilometara koji obuhvata celo područje, polazi od škole u Malim Crljenima, zatim ide severnom stranom, pored groblja, do šume Petkovača, gde lučno savija i spušta se južnom i jugoistočnom stranom Petkovače ponovo do škole. Ipak, jedan deo ovog puta, dužine oko 1 kilometar, još uvek je neasfaltiran. Postoji i veći broj nekategorisanih i šumskih puteva koji su u prilično lošem stanju, ali se od 2000. godine uradilo dosta na saniranju i obnovi i tih puteva. Jedan deo stanovništva povezan je od kraja osamdesetih godina fiksnom telefonijom sa telefonskom centralom u Baroševcu, a drugi deo sa telefonskom centralom u Rudovcima od sredine devedesetih godina XX veka. Na lokalitetu Žuto brdo nalazi se predajnik mobilne telefonije kompanije Telenor koji u novije vreme omogućava stanovništvu vezu sa internetom zadovoljavajuće brzine protoka informacija, a od prošle godine omogućena je i ADSL veza sa internetom preko mreže fiksne telefonije.

Centralni delovi Srbije, osobito Šumadija, relativno su siromašni vodom. Značajniji vodotokovi na ovom području pripadaju slivu reke Peštan i predstavljeni su sa dva potoka – Vojinovac i Rakinac. Ostalo su bujični tokovi, vododerine-jaruge i slično. U periodima obilnih kiša ovi vodotokovi, koji se ulivaju u reku Peštan, izazivaju velike opasnosti od poplava u podnožju brda Petkovača, posebno u blizini mesta gde se ulivaju u reku. Izvorišta potoka Vojinovac i Rakinac prilagođena su potrebama vodosnabdevanja lokalnog stanovništva (kaptirana, kako se to kaže, tj. proširena i ozidana kamenom i betonom), te se iz tako prilagođenih izvorišta voda pomoću električnih pumpi transportuje na veliku visinu, u posebne rezervoare, a odatle slobodnim padom služi za snabdevanje domaćinstava vodom za piće (tri domaćinstva sa Rakinca, a šest sa Vojinovca). Ovakav način vodosnabdevanja ima brojne nedostatke tehničke i ekonomske prirode, posebno u zimskom periodu. U novije vreme se govori o mogućnosti vodosnabdevanja sa nekog od velikih centralizovanih sistema za snabdevanje vodom. Ta mogućnost je postala aktuelna sa početkom preseljenja lokalnog baroševačkog groblja na severnu padinu brda Petkovača, jer je za potrebe groblja neophodno sagraditi i infrastrukturu koja uključuje i javno snabdevanje vodom.

Stanovništvo ovoga kraja, iako malo po broju, bilo je svedok i učesnik burnih događaja iz novije i starije srpske istorije. Ti događaji su sačuvani u brojnim usmenim pričama i sećanjima najstarijih stanovnika: o turskoj i mađarskoj okupaciji, životu nakon oslobođenja od Turaka, Prvom svetskom ratu, aktivnostima političkih stranaka u Kraljevini Jugoslaviji, teroru nemačkog okupatora, gerilskom ratu pripadnika NOV i Kraljeve Vojske u Otadžbini, narodnooslobodilačkim odborima i prinudnom otkupu, kao i mnogim drugim… O događajima iz Prvog svetskog rata svedoče ostaci rovova, pronađeni delovi oružja i municija koja se do skoro mogla naći sačuvana u posedu starijih meštana.

Posebno je zanimljivo, kako se u narodu zove, “madžarsko“, tj. mađarsko groblje. Početkom avgusta meseca 2012. godine obišli smo taj istorijski spomenik. Na površini od oko jednog hektara nalaze se desetne kamenih ploča različite, impozantne veličine, pretežno nepravilnog oblika, bez vidljivih obeležja i tragova obrade i na prvi pogled bez pravilnog rasporeda. Tragajući za dostupnim informacijama u vezi sa “madžarskim“ grobljem došli smo do podatka da Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada Beograda svrstava groblje na Petkovači u svojoj kategorizaciji među kulturna dobra koja uživaju status prethodne zaštite. Ne znajući šta tačno znači ta formulacija obratili smo se direktno Zavodu i u razgovoru sa arheologom g. Zoranom Simićem dobili objašnjenje da je zapravo reč o srpskom groblju sa kraja XV i početka XVI veka, što se i uklapa u prethodnu priču o postojanju naselja Donja Bistrica na ovim prostorima, koje pominje Milisav S. Pantelić u svojoj monografiji o Malim Crljenima. Treba međutim reći da se na brdu Petkovača, u delu koji pripada ili je u blizini atara sela Bistrice, nalazi još jedno staro groblje, ali mlađe od groblja u samoj šumi Petkovača. Materijalni dokazi – dva stara groblja iz različitih perioda, kao i činjenica da ostaci naselja nisu nikada pronađeni, stvaraju nedoumice o postojanju samo jednog naselja na ovom prostoru baš pod imenom Donja Bistrica, pogotovo ako se uzme u obzir da je rečo turskim izvorima. Takođe nejasno je zašto se stara srpska groblja širom Šumadije, ko zna od kada, pa i danas, nazivaju mađarskim grobljima. O tome da je reč o srpskim grobljima nema nikakve sumnje. Sigurni smo da zbog svoje veličine i autentičnosti ovaj lokalitet zaslužuje pažnju i podstiče na razmišljanje, kako bi sedobili odgovori na pitanja o starosti i poreklu, kulturnoj i istorijskoj vrednosti.

*U tekstu su,u manjem obimu, korišćeni podaci iz knjige’Mali Crljeni prošlost i sadašnjost’,autora Milisava S. Pantelića,u izdanju Kulturno prosvetne zajednice Republike Srbije,Beograd,2006.

Krajem 2012. godine