Zaokret od ekumenizma ka nacionalizmu

Ukoliko naučnik ili naučnica, proučavajući dublje značenje tog istorijskog toka i zadirući ispod površine emotivne retorike i oportunističkog iskorišćavanja nacionalne osetljivosti, skrene pažnju na određene probleme, naići će na niz dijalektičkih paradoksa. Želeo bih da istaknem nekoliko takvih paradoksa, onako kako oni izgledaju spolja, iz perspektive istorije kulture. Smatram da je u istoriji Carigradske crkve izdvaja četiri ili pet prekretnica čija simbolika nadilazi domete jednostavne analize okolnosti u kojima je do njih došlo.

Prvu prekretnicu odredila je drugačija sudbina hrišćanske crkve na vizantijskom Istoku u odnosu na zapadnu crkvu. Jedanaestovekovno postojanje i kontinuitet Istočnog rimskog carstva omogućili su da crkva Novog Rima ostane prava ecclesia – zajednica vernika prvenstveno usredsređena na onostrano. Na Zapadu, pustošenje Rima 410. godine i upad na istorijsku teritoriju rimske civilizacije Gota i Franaka, koji su sa sobom doneli sopstvena shvatanja prava i vladavine, stvorili su nove pritiske i obaveze. Ti pritisci su dugoročno, u procesu koji će trajati stotinama godina, nametnuli preobražaj crkve u državu, usled čega su, na nivou crkvene strategije, izneverene mnoge suštinske hrišćanske vrednosti – što je uistinu bilo tragično po zapadno hrišćanstvo. Uveren sam da očajnički pokušaj Svetog Avgustina da ponudi eshatološko objašnjenje pustošenja Rima i njegovih posledica izražava duboki strah od mogućnosti takvog otuđenja u budućnosti, što se naposletku nije moglo izbeći. U Vizantiji, međutim, pošto je carstvo vršilo svetovne funkcije i na sebe preuzimalo oganj i mač, crkva je bila zaštićena od takvog otuđenja, te joj je put u „divljinu“ ostao otvoren – drugim rečima, dosledno je odolevala ovozemaljskim iskušenjima. Verujem da je upravo ta okolnost spasila hrišćanski ipostas Carigradske crkve od Jovana Zlatoustog do Marka Efeškog i očuvala celovitost njenog duhovnog nasleđa – sačuvala ju je kao „brod za one koji žele spasenje“, a ne kao organizam prolazne moći u kakav se Rimska crkva pretvorila na zalasku srednjeg veka.

Druga prekretnica bila je strašan istorijski trenutak – pad Carigrada. U trenutku žalosti zbog te katastrofe, dok je inoverna osvajačka sila mačem nametala svoju kulturu i nastojala da zatre civilizaciju hrišćanskog carstva, Carigradska crkva je na sebe preuzela carsko ekumenstvo. Vaseljenska patrijaršija je posle pada Carstva postala „neosvojivi bedem“ ekumenstva. No, i Carigradska crkva se 1453. našla pred istom dilemom s kojom se Rimokatolička crkva suočila 410. godine: kako spojiti duhovno staranje o pravoslavnim vernicima sa funkcijama političkog vođstva hrišćanske zajednice u inovernoj državi. Uprkos raznim vidovima otuđenja koje je donelo vođstvo stanovništva potčinjenog orijentalnom despotizmu i odstupanju i kršenju hrišćanskih načela, koja su detaljno zabeležena u prekornim tekstovima o rđavim sveštenicima tokom celog osmanskog perioda, Velika crkva „u ropstvu“ nikada nije izgubila unutrašnji duhovni ipostas. Uspela je da ga očuva upravo zato što je njen prvi cilj ostalo staranje o hrišćanskom stanovništvu i njegovo spasenje, a ne težnja ovozemaljskoj vlasti.

Do sledeće prekretnice u istorijskom životu Velike crkve došlo je u devetnaestom veku, kada su se njene vrednosti našle nasuprot svetovnim vrednostima nacionalizma. Posledice tih problema još se osećaju, pa je stoga njihova procena naročito važna za razumevanje stava Velike crkve.

Stvaranje države po merilima svetovne političke filozofije Zapada i konačno uobličavanje novih ideoloških vrednosti nacionalizma naglašavaju protivurečnost u stvarnosti novog poretka. Dok je glavni deo zajednice ostao pod osmanskom vlašću i kolektivno nastavio da živi pridržavajući se tradicionalnih crkvenih vrednosti, mali deo pravoslavnog stanovništva u najjužnijim krajevima Hemskog poluostrva i na grčkom arhipelagu doživljavao je koreniti preobraćaj identiteta u skladu sa zahtevima svetovne države. Takav razvoj događaja doveo je do prenošenja kulturnih i društvenih preobražaja, koje je diktirala modernost zapadnoevropske civilizacije, na prostor Bliskog istoka. To što se dešavalo, razume se, bilo je sasvim strano tradicijama Velike crkve, pa nimalo ne čudi zbunjenost, obazrivost i naposletku opiranje novim težnjama jednog dela svoje pastve. Suštinsku suprotnost između nove političke moralnosti svetovne državne i tradicije Velike crkve najbolje ćemo shvatiti ako uporedimo sekularne, nimalo ekumenske i nasilne vrednosti nacionalizma, koje su činile supstrat stvaranja sekularne države, sa ekumenskim i onostranim vrednostima hrišćanskog učenja, pogotovo u pravoslavnom pogledu na svet. Tako se društvo pravoslavnog Istoka našlo rastrzano između tradicije i modernosti, pri čemu je glavnu osu sukoba činila nepomirljivost ekumenskih i nacionalnih vrednosti.

Stvaranje nacionalne države, bez sumnje, bilo je ovozemaljski događaj, pa je Crkva, iako prema njemu veoma rezervisana, naposletku zaključila da je se to direktno ne tiče. Međutim, sekularna država, koja nije mogla da razume crkvenu logiku i nije imala viševekovno iskustvo na koje bi se mogla osloniti, smatrala je da joj sam čin uspostavljanja države dozvoljava da se neposredno meša u crkvena pitanja. Upravo zbog te težnje čitavo pitanje osnivanja države, iako ovozemaljsko, preraslo je ipso facto u crkveno pitanje. Crkva se nije od samog početka zanimala za pitanje države per se, već za pitanje kanonstva u crkvenim stvarima koje se otvorilo sa njenim osnivanjem. Nesposobnost sekularne države da razume taj stav Velike crkve dovela je do nesuglasica, suprotnih stavova i sukoba koje je trebalo izbeći. Pod Antimom IV, 1850. godine, objavljen je sinodski tomos kojim je ponovo uspostavljena sabornost Vaseljenske patrijaršije i autokefalne Grčke pravoslavne crkve, jer se ispostavilo da je obnova kanonstva moguća. Pristup dvojice teoretičara carigradskog sinoda koji su formulisali razloge Crkve za zaceljenje raskola, stavropoljskog episkopa Konstantina Tipalda i nekadašnjeg mesembrijskog episkopa Samuila Kipranina, precizno izražava taj duh pravoslavnog kanonstva i eklisiologije.

Obnova eklisiološkog kanonstva, pa samim tim i sabornosti carigradske i grčke crkve jeste rešila crkveno pitanje, ali nije mogla da poništi istorijsku stvarnost u kojoj postoje „dve prestonice Istoka“. Suprotnost između crkvenog ekumenizma i nacionalnog partikularizma opstala je na tom nivou i ispoljavala se u endemskim krizama u odnosima između grčke države i Vaseljenske patrijaršije.

Kriza je nastala oko pitanja u vezi s privilegijama crkve u Osmanskom carstvu i oko toga kako bi se trebalo nositi s pretnjom koju su inicijative za modernizaciju osmanske uprave predstavljale po tradicionalni režim povlašćenosti pravoslavlja. Kako je u srcu tih inicijativa stajala logika sekularizacije, bilo je neminovno da će one ugroziti povlašćenostr hrišćanskih etničkih grupa osiguranu u starom teokratskom sistemu. Sekularna vlast u Atini nije bila sposobna da uvidi taj problem jer se političko mišljenje tamošnjih moćnika nije moglo otrgnuti od logičkih procena utemeljenih u filozofiji nacionalne države. Ali istorijski iskusna Vaseljenska patrijaršija osećala je nepomirljivost između sistema privilegija i modernizacije. Atinski „nacionalni centar“ nije mogao da razume patrijarhovu politiku (vaseljenski patrijarh Joakim III – prim. ur.) i uskratio mu je podršku u sukobu sa Uzvišenom portom, što je dovelo do njegovog povlačenja s patrijaršijskog trona u martu 1884. godine.

Pažljiva logička analiza pokazaće nam da stavovi patrijarha Joakima III o pojedinačnim problemima zapravo izražavaju dublju istorijsku logiku, koja je izuzetno dosledno određivala odluke i stavove Velike crkve u svim pitanjima nastalim usled upliva nacionalizma u njen život. Grčki raskol do 1850. godine, osuda etničkog rasizma („etnofiletizma“) 1872, oštro ukidanje rumunske hijerarhije kada je 1882. odstupila od kanonskog poretka -? sve su to u suštini izrazi jedinstvenog duha Crkve u suočavanju sa izazovom svetovnih vrednosti nacionalizma. Izraz istog tog duha ili – da se izrazimo crkvenim jezikom – kanonske savesti bilo je i neslaganje Joakima III sa grčkom državnom politikom prema Makedoniji i Svetoj gori, zbog kojeg je patrijarh, između ostalog, optužen da gaji panslovenske simpatije. Velika Crkva je s rezervom i nelagodom gledala na inicijative iredentističkog nacionalizma grčke države, koja je predlagala novi, revolucionarni pristup određenju kolektivne sudbine hrišćanskog naroda. Dok je Crkva rešila taj problem tako što je preuzela na sebe etnarhijske dužnosti, kao nosilac povlastica i zaštitnik hrišćanskog naroda, i postala deo teokratskog upravnog okvira koji su osmanski osvajači nametnuli pravoslavnoj zajednici, nacionalizam je predlagao prevazilaženje osmanskog teokratskog okvira i uključivanje te zajednice – doduše rasparčane na manje etničko-plamenske kolektive – u moderne, svetovne nacionalne države. Skeptičnost vođstva Vaseljenske patrijaršije prema modernom grčkom nacionalizmu, najjasnije izražena u stavu Grigorija V, istorijski je bila sasvim prirodna. Joakim III, zagriženi pobornik povlašćenosti pravoslavne zajednice i pristalica ideje da se na tom temelju iznađe način za opstanak hrišćanske pastve i posebno helenstva u multinacionalnoj osmanskoj državi, bio je poslednji veliki predstavnik etnarhijske tradicije pravoslavne crkve. Ali po njegovom povratku na patrijaršijski tron, Joakimova zamisao da kolektivna helenska sudbina bude određena van konteksta nacionalne države naišla je na protivljenje u samom središtu Velike crkve i njenim najvišim krugovima. Mnogi velikodostojnici i posebno mlađi, preduzimljiviji i sposobniji sveštenici – upravo oni koji će postati budućnost crkve – udaljili su se od etnarhijske tradicije i usvojili vrednosti nacionalizma. Najčuveniji među njima bili su Hrizostom Kalafatis, German Karavangelis i Meletije Metaksakis.

Zarobljena u ideološkim prioritetima nacionalne države, starija istoriografija nije bila sposobna da analitički i kritički razmatra ta pitanja, ali su ona u novije vreme postala predmet plodotvornih istraživanja. Za potrebe ovog rada, usredsredićemo se na zaključak koji proističe iz onog što smo do sada rekli o koncepcijskoj suprotnosti između etnarhijske tradicije i nacionalizma, kao istorijskih kategorija, ali i na odatle proistekle različite prakse. Stavovi i vrednosni sklop sveštenika Vaseljenske patrijaršije koji su postali pobornici nacionalizma, pa samim tim i pristalice ambicije grčke države, udaljili su ih od ranije crkvene tradicije koja je, po definiciji, bila nadnacionalna i bile su joj strane vrednosti nacionalne države i njene ideologije. Čini se da tadašnji velikodostojnici nisu bili svesni te protivrečnosti u političkoj stvarnosti, iako su neki od njihovih najproniciljivijih savremenika uviđali njen značaj. Naprotiv, nacionalističko sveštenstvo iskreno je verovalo da njihova nastojanja daju novi polet nasleđu Crkve.

Pored istorijskih pitanja izazvanih prodorom nacionalizma u srce pravoslavne crkve, proučavanje tog fenomena na Bliskom istoku, u opštijem smislu, dovodi nas i do šireg pitanja koje se tiče moralne i političke filozofije i zaslužuje kratak osvrt. To pitanje, dakle, stoji u vezi s moralnom nepomirljivošću hrišćanskih vrednosti sa nacionalizmom kao kodeksom ponašanja koji dozvoljava beskrupuloznu upotrebu raznih sredstava radi ostvarenja krajnjeg cilja sasvim stranog transcendentnom sadržaju vere i hrišćanskog učenja. Da li su sveštenici koji su delali „u ime vere i otadžbine“ bili svesni da je nacionalistička mistika donekle psihološka zamena za veru i da bi naposletku mogla da dovede do prevlasti spoljnih svetovnih vrednosti i dugoročno podrije prioritete hrišćanskog pogleda na svet? S obzirom na nužnosti i neodložne prioritete političke stvarnosti, koliko je nacionalističko pravoslavno sveštenstvo kako u doba Joakima III, tako i docnije u pojedinačnim nacionalnim crkvama Istočne i Jugoistočne Evrope uopšte moglo da bude svesno te drastične moralne suprotnosti – otvoreno je i osetljivo pitanje.

Usled uspona nacionalizma, u prvom redu grčkog, Vaseljenska patrijaršija izgubila je jurisdikciju nad crkvama novih nacionalnih država Jugoistočne Evrope, ostavši bez velikog dela pastve i svetovne moći koju joj je nekada obezbeđivala tradicija povlašćenosti. Ali na kraju je Carigradska crkva kao hrišćanska crkva ipak izašla iz tog poraza kao pobednik: izbegla je otuđenje koje su nacionalizam i njegove vrednosti nametnuli nacionalnim crkvama tek osamostaljenih država. Dok su ostale crkve, jedna za drugom, odustale od hrišćanskih vrednosti i podlegle strastima nacionalističke politike, Vaseljenska patrijaršija ostala je čuvar ekumenskog hrišćanstva. Uspela je da odoli „novoj kugi“ nacionalizma pod patrijarsima kakvi su bili Gligorije V i Joakim III, ali se ponovo našla pred snažnim iskušenjem 1919-1922, prvenstveno pod patrijarhom Meletijem IV. Ta burna avantura tragično se završila izgonom njene pastve iz Male Azije i Trakije. Velika crkva ostala je „remisiona“ arka u Carigradu, čuvajući tradiciju pravoslavnog zajedništva, školstva, dobrotvornog rada i društvenog ugleda, kao preduslova kolektivnog života ljudske zajednice. U novom poglavlju svoje istorije, Carigradska crkva je, uz pomoć pravoslavnog grčkog življa tog grada i oslobođena od iskušenja nacionalizma, od 1923. godine postala jezgro pravoslavne dijaspore, prava ekumenska crkva.

No, vrtlog istorije stavio je Vaseljensku patrijaršiju na nove muke posle Drugog svetskog rata: godine 1955, 1964. i 1974. bile su tragične prekretnice u kojima je „romisioni“ u krvi prognan iz Carigrada. Bio je to upravo „romisioni“ koji je, čak i posle divljeg izliva strasti gomile u septembru 1955. godine, posegnuo za moralnim rezervama istorije i vere i smogao snage da obnovi crkve i reorganizuje život pastve. Ali posle 1974. godine, pod Dimitrijem I, „romisioni“ je većim delom iscurio iz Carigrada, ostavivši za sobom prazne bogomolje, škole i zadužbine, neme ali ipak rečite svedoke slavne istorije. Iako je broj carigradskih Grka drastično opao, Fanar je i danas čuvar svetih mesta pravoslavne zajednice, a njegovo prisustvo – ma koliko to čudno zvučalo – dovodi pravoslavne hodočasnike u muslimanski Istanbul, obeležavajući još jednu prekretnicu u vekovima dugoj istoriji Carigradske crkve.

Tako započinje nova misija Carigradske crkve u trećem milenijumu: u skrušenosti koju joj nameće društvo nesposobno da prihvati vrednosti pluralizma i tolerancije ona treba da postane sredina posvećena i hodočašća za pravoslavni svet u širem smislu, zajednicu određenu srodnošću zajedničkog verskog identiteta a ne „nadmenošću nacija“, koja raspaljuje nacionalističke strasti, suparništvo i mržnju. Kao epicentar i mesto hodočašća ekumenske pravoslavne dijaspore – svepravoslavne, a ne ograničene na grčku etničku pripravnost – Vaseljenska patrijaršija mogla bi da iskoristi ljudske resurse koje joj carigradski „romisioni“ i ostrva gotovo da više ne mogu pružiti, da rekonstruiše i prenese fanariotsku duhovnu i crkvenu tradiciju na učenom grčkom crkvenom jeziku. Ako bi se okrenula Carigradu i Fanaru u potrazi za posvećenjem, negovanjem duhovnosti i oživljavanjem pravoslavne svesti, svepravoslavna dijaspora mogla bi u dvadeset prvom veku da postane kanal fanariotskog estetskog, kulturnog i duhovnog nasleđa. Taj oblik duhovnog i crkvenog zajedništva mogao bi da stvori mehanizme za reprodukciju i regeneraciju pravoslavne zajednice u svetoj kolevci koju čine bogomolje, mesta hodočašća, sveti izvori (hagiasmata), škole i ustanove zajednice „romisioni“. NJu, takođe, čini i nasleđe vizantijske umetnosti i istorijska atmosfera podsećanja, koja, i po skorašnjim analizama, svojom sugestivnom moći ostaje presudan faktor u oblikovanju svesti. Takav razvoj događaja u budućnosti mogao bi da iznedri sredstva za delimičnu obnovu pluralizma i njegovih mnogih prednosti, čiji gubitak oni koji iskreno vole Istanbul i osećaju neodoljivu čar njegove prošlosti ne samo da žale nego i doživljavaju kao vid opadanja.

O autoru

Pashalis Kitromilidis, profesor političkih nauka na Univerzitetu u Atini, autor je knjige Pravoslavni komonvelt koju je na srpskom jeziku objavio Zavod za udžbenike iz Beograda (sa engleskog i francuskog prevela Miljana Protić, sa grčkog Milica Špadijer). Kako kaže sam autor, u središtu njegovih istraživanja je rana savremena istorija Jugoistočne Evrope. U nastojanju da razabere složene istorijske procese, Kitromilidis primećuje da je stvaranje nacionalnih država u Jugoistočnoj Evropi tokom XIX veka u dobroj meri značilo odbacivanje vizantijskog ekumenizma koji je Vaseljenska patrijaršija uspešno čuvala i tokom otomanske vladavine.

U procesu stvaranja vlastitih država, balkanski pravoslavni narodi preobrazili su se u moderne nacije, ali je to – smatra autor ove studije – izazvalo mutacije koje su iz korena izmenile njihove identitete. Velika crkva iz Istanbula (autor koristi taj naziv) uglavnom nije podržavala preveliko jačanje „nacionalnih centara“, što na neki način traje i danas, o čemu svedoče nesuglasice između Vaseljenske patrijaršije i pojedinih pomesnih crkava.

U dogovoru sa izdavačem, Danas prenosi odlomak iz ove knjige. Izbor i oprema teksta redakcijski.