Arheolog koji je „stvarao“ južnoslovensku državu

Ovaj čuveni britanski arheolog, pionir istraživanja egejske civilizacije i bronzanog doba, planetarno poznat po otkriću minojske palate u Knososu na Kritu, na početku naučne karijere izučavao je prostore današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Severne Makedonije i Srbije.

– Susticanje dve godišnjice vezane za graničnike životnog puta ser Artura Evansa pružilo je priliku SANU da mu se oduži bar skromnom akademskom memorijom na šta je ne obavezuju samo Evansova naučna pregnuća vezana za južnoslovenske prostore. Dužni smo mu i zbog nastojanja da razume položaj, istorijske i životno opravdane političke težnje srpskog naroda rasejanog po balkanskim prostranstvima od Krajine do Kosova i Makedonije, razdeljenog carstvima, kraljevstvima i kneževinama… Zahvaljujući njegovim upečatljivim svedočanstvima objavljenim u Mančester gardijenu i Tajmsu, britansko javno mnjenje bilo je suočeno s tragičnom istinom o stradanju i borbama Srba u Bosni, Raškoj, Crnoj Gori, na Kosovu i u Metohiji, ali i sa spomeničkim svedočanstvima njihove drevne kulturne veličine na tim prostorima – naglasio je akademik Dragan Vojvodić.

Na skupu na kom su, zbog pandemije virusa korona, izostali britanski učesnici, desetak domaćih naučnika izložilo je radove o životu, delu,  naučnom, političkom i humanitarnom aspektu delovanja ser Artura Evansa na južnoslovenskim prostorima koje su pojedini britanski mediji tokom Velike istočne krize u 19. veka nazivali avanturizmom i „putom u egzotiku“, a austrougarski politički krugovi povezivali i sa „špijunažom“.

Među temama bili su i Evansov odnos prema srpskom pitanju, kao i njegova uloga i stavovi prema stvaranju zajedničke države južnih Slovena, koji su bili bliži hrvatskim političkim viđenjima, dajući prednost i rimokatoličkoj veri nad pravoslavljem.

Ser Artur Evans, sin čuvenog naučnika – geologa, arheologa, kolekcionara i numizmatičara Džona Evansa, kako je naglasio istoričar Miloš Ković, bio je tipičan izdanak dobrostojećeg srednjeg građanskog sloja viktorijanskog doba.

Njegova liberalna politička uverenja, za koja je zaslužan u velikoj meri njegov profesor na Oksfordu istoričar Edvard Avgust Frimen, uticala su i na Evansove stavove prema Istočnom pitanju.

U Evansovom učešću u javnom životu Velike Britanije, prema Kovićevim rečima, izdvajaju se „dve velike teme – otkriće monojske civilizacije koje mu je donelo slavu i iskustva sa Balkana, jer je važio za eksperta za balkanska pitanja“.

Kako se čulo, „iako je Evansovo sagledavanje tadašnje geopolitičke situacije na Balkanu bilo umnogome zarobljeno rigidnim okvirima britanske spoljne politike i strahom od širenja uticaja Rusije, on je nedvosmisleno obrazlagao pravo i potrebu dve srpske kneževine, Srbije i Crne Gore, da zaposednu prostore Stare Srbije i južnog jadranskog primorja“.

Evans je „početkom osamdesetih godina 19. stoleća obišao Kosovo i Metohiju i u novinskim člancima i izveštajima Forin ofisu daje upečatljivu sliku o ugnjetavanju i neizdrživom položaju hrišćana, pre svega Srba u toj oblasti.

Uporedo je objavio i rezultate svojih arheoloških, epigrafskih i etnografskih istraživanja na području nekadašnjeg Ilirika, donoseći, između ostalog, podatke važne za proučavanje srednjovekovne umetnosti starih srpskih zemalja.

Pomagao Srbiji u Prvom svetskom ratu

Ser Artur Evans kao predsednik britanskog Kraljevskog arheološkog društva bio je i član Saveta Srpskog društva Velike Britanije, osnovanog osnovanog 1916, a  tokom Prvog svetskog rata aktivno je učestvovao u britanskim akcijama za pomoć Srbiji. Za dopisnog člana Srpskog učenog društva izabran je 30. januara 1884, a počasni član Srpske kraljevske akademije postao je 15. novembra 1892. godine. Njegovoj sahrani 1941. godine prisustvovala je i delegacija tadašnje jugoslovenske vlade.