Grad kao stecište svetova

P { text-indent: 2.5cm; margin-bottom: 0.21cm; direction: ltr; color: rgb(0, 0, 0); line-height: 150%; widows: 2; orphans: 2; }P.western { font-family: „YHelvetica“; font-size: 12pt; }P.cjk { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 12pt; }P.ctl { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 10pt; }

Časopis Favilla (Iskra), aktivan između 1836. i 1846, okupljao je Kopranina Antonija Madonicu, Đovanija Orlandinija, Antonija Somu i Antonija Fakinetija; izlazili su još Archeografo triestino (Tršćanski arheograf), koji je osnovao i uređivao Domeniko Roseti, i Istria (Istra), čiji je osnivač i urednik bio Pjetro Kandler. Favilla je izražavala zanimanje prema novoj slovensko-ilirskoj kulturi; bila je podstaknuta kontaktima s Nikolom Tomazeom i njegovim pogledima na Dalmaciju; ta viđenja danas bismo mogli odrediti kao transnacionalna. Sam Trst, grad trgovaca različitog porekla, doživljavan je kao stecište italijanskog, nemačkog i slovenskog sveta. Antonio Fakineti prvi je pisao, na italijanskom jeziku, o Slovenima u Istri. U Tršćanskom arheografu Roseti je objavio De' Commentari storici-geografici della provincia dell'Istria (Istorijsko-geografski komentari o provinciji Istri), iz 1650, čiji je autor bio novigradski biskup, Padovanac Đovani Filipo Tomazini, a koji su ilustrovali kulturnu i jezičku složenost poluostrva.

Nisu izostali ni lokalni uglednici koji su ispoljili zanimanje prema pokretu Karbonara u Italiji, kao Karlo De Frančeski. Italija je, međutim, i dalje bila apstraktan pojam, skup više regionalnih država. Uostalom, Venecija, Istra i Dalmacija još su bile ujedinjene i pod istom vlašću, kao što je to trajalo vekovima unazad. U Trstu i Istri, italijanstvo je bila kulturna dimenzija koja se vezivala za grad. Da bi dobilo nacionalna značenja, moralo je da prevaziđe predrasude jednog društva strukturiranog po staležima i mestu stanovanja (italijanski grad, slovensko selo). Istovremeno, još je opstajala učena kultura sa obeležjima prethodnog veka. Jedan od najvećih istarskih intelektualaca iz prve polovine XIX veka bio je Petar Stanković, kanonik iz Barbana, član velikog broja akademija i književnih udruženja iz čitave Italije: bavio se naukom u aristokratskoj izolaciji. Stanković je mislio i pisao na italijanskom, a razgovarao sa svojim zemljacima na hrvatskom jeziku. Autor je detaljnih istraživanja zahvaljujući kojima Istra, kao retko koja evropska regija, može da se pohvali obimnom Biografijom uglednih ljudi Istre (Biografia degli uomini distinti dell'Istria), jednom rečju, panteonom lokalnih istorijskih ličnosti. Za Stankovića, kao, uostalom, i za Pjetra Kandlera, Istra nije bila geografski pojam, već postojbina, regija koja je kao takva bila priznata još od antičkih vremena, mesto nekada u Italiji, a sada deo Habzburškog carstva i italijanske kulture, sa stanovništvom koje govori italijanski i slovenski jezik. Stanković je napisao zanimljive fiziokratske rasprave o novim tehnikama oranja, kao i nekoliko religioznih i prigodnih tekstova na ilirskom (hrvatskom) jeziku rodnog kraja. Nezainteresovano i sa distance posmatrao je događaje iz 1848. ne slažući se s njihovim novinama i idealima.

To su bili predstavnici učene kulture, odnosno pismena manjina. Bio je to prividno provincijski svet koji se, međutim, trudio da izrazi učenu kulturu svoje teritorije. Danas Favilla deluje kao preteča transnacionalne kulture, nezadrživog modernog duha, nerazumljivog ako se razmišlja u skladu s nacionalnim i nacionalističkim merilima. Ogroman Kandlerov istraživački rad postavio je čvrste temelje u istoriografskoj kulturi istarske regije; njegov doprinos ima apsolutnu vrednost i na nivou je bilo kog italijanskog konteksta, već tada bez premca u Evropi po bogatstvu lokalne erudicije.

Većina stanovništva, gradski puk i seljaci, imali su svoju narodnu i ruralnu kulturu, s lokalnim posebnostima. Kako bi rekao Kliford Gerc, bila je to kultura kao lokalna proizvodnja značenja. Stari režim je na tom planu opstajao. Običaji, verovanja, navike i obredi odupirali su se vremenu. Ruralna stvarnost i dalje je bila udaljena od apstraktnih pitanja identiteta; vidici se nisu pružali dalje od svakodnevnog preživljavanja. Pobuna seljaka u Lupoglavu, na feudu Marenfels, 1847. protiv barona Briđida i pohlepe njegovih upravnika, svedoči o svagdašnjim problemima sela: o tlačenju, gladi i pobuni kao jedinom načinu da se odbrane dostojanstvo i osnovna prava.

Ali koje identitete/identifikacije pronalazimo u Istri? Koje osećaje pripadnosti? Prema istoriografiji i iz današnje perspektive, možemo nazreti uobičajene Italijane, Hrvate i Slovence. Uistinu, pozivajući se na učenije autore, videćemo Italijane i Slovene: dovoljno je pročitati jedan broj Faville. Jedna neodređena slovenska pripadnost bila je aktuelna još 1870, prema Miju Mirkoviću, poznatom hrvatskom i istarskom ekonomisti. Ali tragajući još dublje, ispod jezičke diskriminante, pronalazimo ili osećaj regionalnog istarskog identiteta ili, rekli bismo, podnacionalne ili podregionalne grupe.

Nastavlja se