Grobovi uslovljavaju vlast

Todor Kuljić: SPOMENICI I ANTISPOMENICI – između pijeteta i identiteta (2)

Kakav bi spomenik u našem regionu mogao pomoći kritičkom suočavanju sa prošlošću novih generacija? U poslednjih nekoliko godina se u regionu pod pritiskom EU užareni nacionalizam povlači iz visoke politike, ali i dalje u nesmanjenom obimu opstaje u hegemonoj nacionalnoj kulturi sećanja. Na svim stranama prevladava slavna, u suštini konfliktna prošlost, nigde nema neslavne prošlosti koja može pomoći izmirenju. Svuda niču muzeji ratne slave, nigde muzeja koji bi budili stid od rata. Zacrtani put ka EU krči hegemoni desničarski identitetski simbolički kapital. Danas u feljtonu objavljuje najzanimljivije delove iz šire neobjavljene studije Tanatopolitika.

U antici su počeli da sahranjuju mrtve izvan zidina naselja na posebnom prostoru. To je činjeno iz higijenskih razloga, ali i iz straha od vaskrsnuća umrlih. Pa ipak, nije smrt pravi problem živih, nego je to umiranje. Grobovi su maštovite kompenzacije straha i simbolički izrazi grupne pripadnosti. Isti pokušaji živih da vlastito prolazno i fragmentarno postojanje integrišu u svetu celinu preko kamenih simbola nije samo psihički nego i politički izazov. Grobovi mrtvih jesu maštovita istorija straha živih, ali i njihov simbolički kapital. Kako navode arheolozi, prva groblja su nastala u mlađem paleolitu 20 000 godina pre naše ere. Bio je to početak simboličkog mišljenja. Nemački istoričar Olaf Rader tvrdi da je simboličko mišljenje počelo još onda kada su neandertalci počeli da sahranjuju mrtve, a u Sungiru, arheološkom nalazištu u Rusiji starom oko 20 000 godina, nađeni su ostaci leševa sa lančićima i dijademom od lisičjih zuba i mamutovače. A prvi monumentalni grobovi sa političkom funkcijom sreću se u starom Egiptu. Egiptolog Jan Asman je uveren da je smrt u Egiptu bila i više od toga – izvor i središte kulture u kojoj je grupa bila najintenzivnije povezana sa mrtvima. Diferenciranje negovanja groba i brige oko groba nastaje tek sa uvođenjem ličnih imena. Tek kada je grob postao ličan, mogao se dići spomenik, mrtvi je mogao postati bog i politički se koristiti. Do te faze trebalo je da prođe dosta vremena. Koji su činioci bili delatni?

Vrlo rano su kultovi i grobovi heroja zato što su gradili zajednice sećanja bivali značajni za konstituisanje grada – polisa. U istom dobu i govor na grobu postaje važno sredstvo politike. Vrlo rano su grobovi i rituali oko njih počeli da služe sređivanju društvenih odnosa nakon krupnih potresa. Pre svega kao simbolički deo nove konstrukcije prošlosti koja nameće ono šta treba zaboravljati, a šta pamtiti. Zato grobovi i vlast jesu komplementaran par, tj. komponente koje se međusobno uslovljavaju. U tanatopolitičkom smislu smrt nije protivrečnost životu, nego naprotiv njegov konstitutivni upotrebljivi deo

Kada u istom smislu Jan Asman kaže da obaveza prema pominjanju nekih imena jeste uvek izjašnjavanje za neki društvenopolitički identitet, onda ga treba dopuniti tanatopolitičkim stavom da ista obaveza podrazumeva i različit stupanj mobilizacije grupe: osvetu, nezaborav nepravde ili potragu za izmirenjem. Različiti stupnji željene homogenizacije grupe traže različite mrtve kao uporišta grupnog sećanja i identiteta. Evo nekoliko primera. Ako se želi istaći privrženost evropskoj kulturi pominju se Dante , Dostojevski i Gete, jugoslovenstvo je tražilo V. Karadžića, J. Kopitara, I. Meštrovića i Tita, pravoslavni identitet priziva Sv. Savu, kneza Lazara i Patrijarha Pavla, katoličko hrvatstvo N. Šubića, J. Jelačića i kardinala Stepinca. Razni svetli grobovi homogenizuju užu ili širu grupu, markiraju uže ili šire oblike solidarnosti i naravno isključuju razne kategorije Drugog. Na krupnim političkim prekretnicama, kada preti dezorijentacija i idejno rasulo, važno sredstvo redukovanja složenosti i haosa jesu upravo ugledni mrtvi koji razdvajaju novog prijatelja od neprijatelja i emocionalizuju i homogenizuju obe kategorije. Na novim svetlim grobovima grupa se prestrojava, svečanom odlučnošću markiraju se smernice, a retrospektivno sećanje postaje osnova budućeg pravca razvoja.

Grobu se pripisuje moć zato što je svedočanstvo kontinuiteta i osnova onog sećanja koje tvori identitet. Grob može izgubiti ili nanovo steći simboličku moć, a mrtva tela su važan simbol države. Ne treba uopšte ići duboko u prošlost da bi se shvatila politička važnost leša. Kada je u jesen 1941. Vermaht ugrozio Moskvu Lenjin je u specijalnom klimatizovanom vozu transportovan u zapadni Sibir i kasnije vraćen. Slično se zbilo i januara 1945. kada je, dva dana pre nego što je Crvena Armija zauzela Hohštajn u Istočnoj Pruskoj, deportovan sarkofag predsednika Paula fon Hindenburga, Hitlerovog prethodnika, u Potsdam da bi bio sačuvan i 1946. pohranjen u Elizabetinoj crkvi u Marburgu.

Nastavlja se