Uništenje dalmatinske mornarice

P { text-indent: 2.5cm; margin-bottom: 0.21cm; direction: ltr; color: rgb(0, 0, 0); line-height: 150%; widows: 2; orphans: 2; }P.western { font-family: „YHelvetica“; font-size: 12pt; }P.cjk { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 12pt; }P.ctl { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 10pt; }

Kriza se oseća od 1860. godine. Proizvodnja vina, kao sve veći adut regionalne ekonomije, bila je na velikom iskušenju zbog klauzula političke ekonomije koja je, posle 1883, ograničavala udeo dalmatinskih u korist italijanskih vina. Poljoprivredna baza Dalmacije doživela je krah; na hiljade ljudi bilo je primorano da emigrira u Sjedinjene Američke Države i Latinsku Ameriku. Provincija je, na kraju XIX veka, imala tužan rekord: bila je najsiromašnija u Cislajtaniji, na poslednjem mestu iza Bukovine.

Do 1860. italijanski jezik i kultura imali su prevagu na austrijskom istočnom Jadranu; a sam Jadran, premda egzotičan i levantinski po izgledu onih koji su dovodili karavane iz Osmanskog carstva na dalmatinske obale, premda izlaz na more evropske Turske, strancima je delovao kao suštinski italijansko more, naseljeno Italijanima, Slovenima i Albancima. Bila je to hibridna italijanska dimenzija čije su nam konture poznate, ali ne i suština, između ostalog i zato što nacionalna italijanska kultura, uobličena na preporodu, na italijanstvu, nije umela da prepozna i prisvoji tu hibridnost, danas bismo rekli jadransku transnacionalnu dimenziju koja se, ipak, tokom čitavog XIX veka, izražavala italijanskim jezikom i kroz italijanske kulturne kategorije.

Pažnja posvećivana Skjavonima, kroz dvojezične proglase, bila je svojstvena za Dalmaciju u XVIII veku. Osim uobičajenog mletačkog pragmatizma, bila je to i svest da će vlast u Dalmaciji moći da funkcioniše ako bude vodila računa o jezicima podanika. Treba istaći da ilirski (hrvatski) jezik nije bio kodifikovan jezik. Politika administrativne dvojezičnosti bila je obnovljena tokom Napoleonovih godina, između ostalog, i da bi se dve Dalmacije integrisale i u kulturnom pogledu. Bilo je to iskustvo koje je poslužilo drugim budućim ilirskim/južnoslovenskim savezima. Objavljivanje dvojezičnih novina „Regio dalmata – Kraglski Dalmatin“, na insistiranje providura Vinčenca Dandola, pokrčilo je put ideji da je dvojezičnost kulturna dimenzija primerena Dalmaciji. Bio je to, međutim, pokušaj koji je već 1815. propao. Austrijska uprava odlučno je nametnula italijanski i postepeno su zatvarane škole na ilirskom jeziku. U semeništima u kojima su se na ilirskom (hrvatskom) obrazovali sveštenici kako bi mogli da komuniciraju sa slovenskim stanovništvom, nametnut je italijanski jezik.

Bilo je to pragmatično, čisto administrativno opredeljenje, ali iz austrijske perspektive: nacionalni prohtevi nemaju veze s tim budući da se još nije ušlo u nacionalnu dimenziju. Postojalo je prethodno iskustvo Lombardije, austrijskog poseda sa upravom na italijanskom jeziku. A dalmatinski ilirski bio je još u nastanku, kao što su dokazivale rasprave između malobrojnih stručnjaka (1835-1840) o tome za koji jezički standard Hrvati treba da se opredele. Osim toga, u samoj Hrvatskoj, do 1842-1847, svi zvanični dokumenti pisali su se na latinskom, a u Saboru, skupštini hrvatskih plemića, komuniciralo se takođe na latinskom jeziku. U unutrašnjoj Dalmaciji postojala je skrivena odbojnost prema dominantnom italijanskom; i katoličko i pravoslavno sveštenstvo negovalo je narodni jezik i isticalo njegov značaj otvarajući se ka slovenstvu i ilirstvu od 1835. na dalje. S druge strane, u primorskoj Dalmaciji, italijanski je doživeo ponovnu afirmaciju tako da hrvatski istoričari govore o progresivnoj italijanizaciji. Dolazak činovnika, nastavnika, advokata, apotekara i lekara iz kopnenog dela Venecije i sa zapadnih obala Jadrana dao je gradskim slojevima polet u građanskom i italijanskom duhu. NJihov način života proširio se na stanovnike glavnih gradova i na uglednike iz manjih centara. Možda više nego ranije, italijanski je postao jezik koji je pravio razliku, a u višim slojevima redovno se koristio i u porodici. Za tadašnju Dalmaciju se smatralo da „misli i govori na italijanskom, da sluša na nemačkom i da čuje slovenski“.

Nastavlja se