Zaboravljene srpske književnice

Iako su ove spisateljice i većinom učiteljice autorke priča, romana, pozorišnih komada, putopisa koji po originalnosti i literarnim dometima umnogome obogaćuju realističku prozu, srpski književni kanon ih je neopravdano gotovo u potpunosti zanemario. Izvlačeći ove srpske intelektualke sa margina istorije, prolazeći kroz njihovo stvaralaštvo i životne priče, s neprestanim obzirom na društveno-politički kontekst vremena u kome su živele, docentkinja na Fakultetu za strane jezike Alfa BK univerziteta u Beogradu, dr Svetlana Tomić, otkriva drugačiju književnu stvarnost srpskog realizma, ali i drugačiju sliku stvarnosti naše akademske norme.

Pod svetlom feminističke kritike, novog istorizma i kritičke pedagogije, u knjizi Realizam i stvarnost: nova tumačenja proze srpskog realizma iz rodne perspektive (Beograd: Alfa univerzitet, Fakultet za strane jezike 2014) Tomić razmatra tipologiju junaka i junakinja u srpskoj realističkoj prozi, na šta ju je podstaklo dosadašnje ignorisanje i neadekvatno proučavanje i interpretiranje kako ženskih likova i dela srpskih spisateljica tako i muških likova i kanonskih dela. Otvarajući mnoga pitanja – npr. zašto su naši akademski profesori patrijarhalnu represiju videli i predstavljali kao idiličnu, zašto je prikazivanje srpskih emancipovanih muškaraca i učiteljica-književnica prećutano, ili da li to što je srpska interpretativna norma uglavnom istraživala muške tipove znači da ženski tipovi nisu relevantni… – i nudeći odgovore na mnoga od njih, Tomić zagovara potrebu da se temeljnije ispita kanon srpskog realizma, da se kritički sagleda, dopuni i promeni.

Tako se ponovo može razmatrati estetska vrednost Ignjatovićevog Večitog mladoženje, ili Veselinivićevog Hajduk Stanka, ali i politička i intelektualna snaga ovih kanonskih pisaca. Mada se Večiti mladoženja, prema dr Svetlani Tomić, ne može podičiti punom estetskom vrednošću, kao uostalom ni Hajduk Stanko, opet su ova dela obavezna u školskom programu. Nadalje, intelektualni domet Večitog mladoženje, u kome se pisac kritički suočava sa važnim društvenim problemima, nadilazi Matavuljevu fascinaciju lukavim snalaženjem korumpiranih fratara.

S druge strane, Devojački roman Drage Gavrilović donosi srpskoj kulturi novi žanr feminističkog romana, sa novim tipovima likova i zapleta, kao i nove vrste ispovesti. On, poput drugih srpskih romana tog doba, nije savršenog stila, smatra Tomić, ali u okviru proze u drugoj polovini 19. veka predstavlja estetski i politički vredno delo, sa intelektualnim kapacitetima koji se teško mogu naći u romanima srpskog realizma objavljenim pre i posle tog dela. Ako se poredi stepen intelektualnosti proze nekog doba, ili način argumentacije prilikom objašnjenja određenih fenomena, proza Drage Gavrilović može da se postavi iznad proze Veselinovića, ali i iznad proze Ignjatovića i Matavulja.

O učiteljici iz Srpske Crnje, Draginji Gavrilović, međutim, koja važi za prvu srpsku pripovedačicu, romansijerku pa i satiričarku, nema ni reči u Skerlićevoj Istoriji srpske književnosti, Jovan Deretić je u svojoj Istoriji pominje tek u jednoj polurečenici, dok u Kulturnoj istoriji Srba nije pomenuta nijedna učiteljica-književnica. Tako su nam ostale nepoznate ili slabo poznate i Mileva Simić, učiteljica i pripovedačica, čije su se priče po psihološkom opisu junaka poredile sa Lazarevićevim pripovetkama, zatim Milka Grgurova, glumica i spisateljica, Danica Bandić, dobitnica nagrade Matice srpske za dramu Emancipovana, Kosara Cvetković, kritičarka i vrsna prevoditeljka. Deretićeva studija o najznačajnijim putopiscima uopšte ne spominje prvu spisateljicu-svetsku putnicu Jelenu Dimitrijević, o kojoj kod Skerlića možemo pročitati tek par rečenica, a koja je objavila nekoliko putopisa, feministički politizovanih i provokativnih, ali i vrlo visprenih polemika.

Stoga Svetlana Tomić kritički ispituje tvrdnju srpskih istoričara književnosti da ne postoje relevantni ženski pisci srpskog realizma, postavljajući pitanje da li su naši istoričari književnosti i akademski profesori proučavali književnice srpskog realizma, i da li su metodološki dokazali da je njihova proza bez estetskih i kulturoloških vrednosti. Ispostaviće se da je isključivanje književnica srpskog realizma iz književnog, kulturnog i akademskog kanona bilo tendenciozno.

Tomić pod lupu kritike stavlja i tvrdnje književnih interpretatora da su pisci srpskog realizma veličali i branili vrednosti patrijarhalnog sistema, da su Lazarević, Veselinović, Ignjatović prikazivali patrijarhalnu idilu. Ona nastoji da dokaže upravo suprotno, da su se junaci ovih dela suprotstavljali represivnom patrijarhatu te da su ovi pisci opisivali muževe i očeve nasilnike, i žene i decu koja su bez ikakvih prava trpela teror patrijarhalnog društva. Tomić u takvim interpretacijama vidi patrijarhalnu vezu sile i vlasti muškarca, koja je u suprotnosti sa razvojem ženske samosvesti. Da li je veličanje epskog herojstva srpskih junaka u romanu Hajduk Stanko razlog što je ovo delo na spisku školske literature, te tako zasenilo Veselinovićev roman Seljanka, u kojoj se opisuje žensko ropstvo i čvrstina karaktera Anđelije, te njen prkos i odbacivanje boga?

Svetlana Tomić dalje u svojim istraživanjima pronalazi daleko više tipova junaka i junakinja od onih koje je prikazala interpretativna norma i, za razliku od norme, upoznaje nas sa istorijskim kontekstom preklapanja ovih tipova u stvarnosti srpskog društva u Kneževini/Kraljevini Srbiji i Ugarskoj. Tako se prećutkivao tip oca zlostavljača i siledžije, alkoholičara, kockara i raspikuće, kao što su cenzurisani i tipovi majki-čedomorki, platonski incestuoznih majki, majke-zakon, koje su okrutne, koje ne brinu o svojoj deci, i koje, kao i zli očevi, utiču na smrt svoje dece. Zatim su po strani ostali tipovi pobunjenih sinova i neposlušnih ćerki, a gotovo nigde se ne spominju brojni tipovi intelektualki, književnica i umetnica.

Tomić se ovde posebno bavi iskrivljenim tumačenjem tipova junaka i junakinja u kanonskoj verziji. Ona smatra čak vrlo zabrinjavajućim što je naša norma emancipovane i liberalne tipove označila kao nakazne i nepoželjne, a patološke tipove kao anđeoske i poželjne. U njenoj interpretaciji Lazarević je opisao majku Soku kao ženu koja je patološki ili incestuozno vezana za sina Janka, kao ženu koja sunovraćuje sinovljevu sreću u životu, dok je za Jovana Deretića ona „anđeo-čuvar“ srpske porodice. Potpuno će se zanemariti Lazarevićeva Marica kao tip žene-majke koja je moralno i intelektualno superiornija od muža, već će LJubomir Nedić samo napomenuti da je ona verna supruga i dobra domaćica. Posebna studija u kojoj je dr Tomić predstavila i rastumačila normirano iskrivljavanje značenja kanonizovane priče Laze K.Lazarevića Prvi put s ocem na jutrenje objavljena je 2009. na engleskom jeziku, u posebnom broju američkog naučnog časopisa Serbian Studies.

Što su tipovi emancipovanih intelektualki, učiteljica, umetnica potpuno isključeni iz tipologije junaka, to je zato što su oni razrađeni u delima pomenutih književnica, ponajviše u prozi Drage Gavrilović (njenom Devojačkom romanu, pričama Misli u pozorištu, Radi nje…), kao i u zbirci priča Milke Grgurove (Vera, Đerdan od bisera), ali i u brojnim pričama drugih književnica rasutih u periodici. Srpske književnice su svoje tipove likova gradile u nastojanju da osvetle problem odnosa društva prema obrazovanim ženama, umetnicama i knjževnicama, koje su u drugoj polovini 19. veka bile nova i nepoželjna pojava.

Priče poput Glišićeve Prve brazde, Lazarevićeve Prvi put s ocem na jutrenje, Matavuljeve Povarete izdvojene su u srpskoj kanonskoj književnosti kao najuspelije. U poređenju tih priča sa pričama Drage Gavrilović Misli u pozorištu, Milke Grgurove Dve žene ili Danice Bandić Plava traka, Tomić smatra da se može argumentovano braniti stav koji urednik Javora Ilija Ognjanović iznosi krajem 19. veka – da su nove književnice-učiteljice imale talenta, ali i novih, liberalnih i zdravih tendencija u odnosu na dela kanonizovanih srpskih književnika. I pored toga što je pomenuti urednik tekstovima Drage Gavrilović rado davao prostor koji su tada zauzimali isključivo najugledniji pisci, naši književni interpretatori su je svrstali u red drugorazrednih pisaca.

Takvo ignorisanje autorki, smatra Tomić, „ne znači tek običnu ili bezazlenu letargiju, već političko opredeljenje da se kultura, umetnost i intelektualnost žena diskvalifikuje kao nevredna akademske pažnje ili profesionalnog suda, kulture i obrazovanja uopšte“.

Ono što najviše frustrira jeste činjenica da su normirana tumačenja književnih dela deo obrazovnog programa od osnovne škole do doktorskih studija. Osim toga, književna norma od samog Skerlića do danas, dakle čitav vek, ne podleže kritičkom preispitivanju, već se jednako presađuje iz generacije u generaciju. Studenti i studentkinje književnosti s punim poverenjem u akademske autoritete ta znanja nekritički prihvataju, naučeni su da tekstove čitaju njihovim očima i nisu u stanju da iz druge perspektive iščitavaju prozna dela. Kritička oštrica Svetlane Tomić, koja kreće sa stanovišta feminističkih teorija, usmerena je na patrijarhalnu interpretaciju književnosti i patrijarhalno označavanje muških i ženskih književnih likova. Dragocenost njenog naučnog rada jeste u tome što argumentovano ukazuje na potrebu za dekonstrukcijom srpskog književnog kanona, ali i u tome što njene studije nude novo, drugačije čitanje književnosti, kao i osnov studentima i studentkinjama za samostalno, odgovorno i kritičko rasuđivanje i interpretiranje književnih dela. Ali, poput autorki, ni ova nova naučna čitanja nisu dobrodošla. Studija dr Svetlane Tomić do sada nije dobila ni jedan jedini prikaz u domaćoj štampi i domaćoj akademskoj zajednici, dok je u najuglednijim svetskim slavističkim naučnim časopisima ocenjena kao važna, nova i vredna. Na internetu (www.academia.edu) njena knjiga o srpskom realizmu je u celini besplatna i dostupna.