Velika Srbija ili balkanska federacija

Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (7)

Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi na istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).

Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.

Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić

Etnički princip je za njega bio najvažniji nacionalni integracioni činilac: „Nacionalni princip znači da svaka krvlju i jezikom objedinjena nacija treba u svom političkom i društvenom životu da bude samostalna, da ne bude potčinjena ni jednoj drugoj naciji. (…) Pod borbom za nacionalnost, nacije shvataju borbu za političku slobodu, kulturu i blagostanje, to znači za društveni napredak.“ U svom kritičkom razmatranju Jovanovićevog spisa „Les Serbs et la mission de la Serbie dans l’Europe d’Orient“ (Paris 1870) Markovićje u svojoj čuvenoj raspravi „Srbija na istoku“ izričito odbacio povratak na „istorijska prava“: „Princip nacionalnosti odriče se svih istorijskih prava.“ Naročito je smatrao pogrešnim i štetnim ujedinjenje srpstva pozivanjem na Dušanovo carstvo. Srbi danas žive u četiri države, čija se prava teško mogu uskladiti. „Zbog toga uzimamo slobodu kao osnovu srpskog jedinstva, tj. pravo svake osobe da sve svoje stvari rešava po svojoj volji.“ Dok su za nacionalizam konzervativaca i liberala – koje su zastupali Garašanin i Jovanović- srpska ideja države i istorijska uloga pravoslavlja za vreme turske vladavine bili konstitutivni za svest zajednice, Markovićse nadovezao na antiklerikalnu poziciju Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića. Jovanovićprenebregava činjenicu da je Pravoslavna crkva od srednjeg veka „više nego Katolička crkva imala političku moću srpskom narodu“, pa je kritikovao bliskost crkve prema državi i politici.

Odlučno je bio protiv teritorijalne ekspanzije Kneževine, protiv pripajanja Bosne-Hercegovine i protiv velikosrpske ideje. „Politička ideja da se osnuje Velika Srbija, tj. da se od sadašnje Kneževine Srbije stvori jedna velika, polusuverena država jednostavnim zaposedanjem susednih srpskih zemalja, potpuno odgovara unutrašnjoj politici Srbije, koja teži za tim da u zemlji utvrdi neograničenu moćdinastije Obrenović. Istu politiku su vodili vladari Sardinije i Pruske kada su na svojim zastavama ispisali ’Velika Sardinija’ili ’Velika Pruska’… Jednom rečju, u novim srpskim zemljama (misli se na Bosnu i Hercegovinu kao buduće sastavne delove Srbije) bili bi uspostavljeni isti pravni i privredni odnosi sa svim posledicama kao oni koji su postojali i još postoje u Srbiji.“

I Markovićje, doduše, bio za to da se oslobode Srbi koji žive pod osmanskom ili habzburškom vlašću, ali je izričito odbijao Kneževinu kao „Pijemont Južnih Slovena“. Umesto toga se zalagao za balkansku revoluciju sa ciljem da se stvori jedna balkanska federacija, „srpski narod se s jedne strane meša s Bugarima, s druge s Hrvatima i s treće s Rumunima, a dva naroda, Bugari i Hrvati, njegovi su najbliži rođaci po krvi i jeziku. Gde su granice ’sjedinjenih Srba’, nove srpske države? To je teško ostvariti, ako ne želimo da se posvađamo sa svim tim narodima.“ Za razliku od Vuka Karadžića, Markovićsmatra: „Srpski narod nema nikakvih geografskih ili etnografskih granica kojima bi bio određen kao jedna jedinstvena celina. Da bi se stvorila država od pet do pet i po miliona Srba (jer više ih nema), srpski narod bi morao da bude u neprijateljskom odnosu s Bugarima, Hrvatima i Rumunima. Morao bi da preuzme ulogu osvajača, kako to Mađari danas čine.“ Time je Markovićprilično precizno opisao šta će se u završnoj fazi stvaranja nacije i države stvarno dogoditi i trajno obeležiti istoriju Srba i Srbije sve do kraja 20. veka.

***

U velike teme evropske istorije u „dugom 19. veku“ spada Istočno pitanje. Taj pojam, prvi put upotrebljen 1822. godine, označava onu stalnu krizu koja je bila izazvana nestabilnošću Osmanskog carstva i borbom oko njegovog teritorijalnog nasleđa. Pokušaj evropske diplomatije da spreči poremećaj „ravnoteže sila“ morao je da se suoči s teritorijalnim ambicijama pojedinih velikih sila, pre svega Austrije i Rusije, kao i s nacionalnim oslobodilačkim pokretima na balkanskom prostoru. Vodeći državnici evropske penetarhije nisu dugoročno mogli da svoje konkurentske ekonomske i strategijske interese tako kombinuju s težnjama za emancipacijom balkanskih naroda da bi se na novom nivou mogla ostvariti „ravnoteža“. Posledica su bile periodične „istočne krize“, čije je rešavanje često bilo povezano s postepenim potiskivanjem Osmanskog carstva korak po korak iz Evrope. Iako balkanski prostor južno od Save i Dunava sa oko 480.000 kvadratnih km zauzima tek oko pet odsto teritorije Evrope, on je kao most između Srednje Evrope (Austrija) i Bliskog istoka, s jedne strane, i Rusije i sredozemnog prostora, s druge strane, imao izuzetnu geopolitičku važnost. Međusobno isprepleteni interesi velikih sila i balkanskih naroda otuda su samo dodatno doprinosili stvaranju eksplozivne situacije.

Nastavlja se