Oto Vagner i njegovi učenici

Većina arhitekata obrazovala se u klasi Fridriha fon Šmita, a od kraja 19. veka od posebnog značaja postaje Specijalna škola Ota Vagnera.

Studija Dragana Damjanovića Oto Vagner i hrvatska arhitektura (FF Press, Zagreb 2020) govori o nekadašnjim Vagnerovim studentima, kasnije značajnim arhitektama, koji su delovali na teritoriji Zagreba, Dalmacije, Istre i Kvarnera.

Među učenicima znamenitog arhitekte, najveća pažnja posvećena je Vjekoslavu Bastlu i Viktoru Kovačiću.

Pored toga obrađeni su i projekti ostvareni na teritoriji današnje Hrvatske koje su radili Vagnerovi studenti iz drugih delova monarhije.

Skrenuta je pažnja i na ostvarenja hrvatskih arhitekata koji nisu studirali na Specijalnoj školi, a na kojima se jasno uočava uticaj Vagnera i njegovog odeljenja bečke Akademije.

Autor pokazuje i kako se transformisala arhitektura Vagnerovih učenika u Hrvatskoj, u periodu od prve decenije 20. veka do 1940-ih.

Jedan od najcenjenijih bečkih arhitekata 19. veka, Oto Vagner (1841-1918) vrlo rano se afirmisao kao projektant stambenih, poslovnih, sakralnih i javnih zdanja.

Poput svojih savremenika opredeljivao se za različite stilove, pre svih za neorenesansu.

Nešto kasnije njen jezik počinje da modernizuje.

Prelomna tačka na putu prema novom stilu predstavlja projekat za palatu Hojos (1890-91), u kojoj je neko vreme stanovao.

Zanimljivo da se od 1957. u ovom zdanju nalazila ambasada Jugoslavije.

Nepunu deceniju po završetku palate Vagner postaje rodonačelnik secesije, novog stila u bečkoj arhitekturi.

Stanica gradske železnice i Carski paviljon kod Šenbruna, predstavljaju remek-dela njegove prve, izrazito dekorativne faze ovog stila.

Crkva Sv. Leopolda (1902-04) biće prelazni period prema rešenjima primenjenim na prostranom bloku Poštanske štedionice (1903-12).

Preostala Vagnerova dela nastala neposredno pre i tokom Prvog svetskog rata, smatraju se antologijskim ostvarenjima rane arhitektonske moderne.

Upravo u vreme kad počinje da razvija novi stil tokom 1890-ih, u nekoliko navrata dolazi do njegovih kontakata sa investitorima i firmama na prostorima sadašnje Hrvatske.

Među radovima namenjenim za ovo područje, najvažniji je Vagnerov projekat na konkursu za župnu crkvu Sv. Petra i Pavla u Osijeku.

Iako nije nagrađen, nacrt austrijskog arhitekte ušao je u uži izbor.

Svoje rešenje autor je stavio u bogato dekorisani okvir, kakve kasnije nalazimo kod arhitekte Josipa Vancaša i Vagnerovog đaka Vjekoslava Bastla.

Tri godine posle konkursa za crkvu u Osijeku, Vagner će imati prilike da realizuje jednu građevinu u Beču za poručioce iz Hrvatske.

Radi se o robnoj kući čiji je investitor Mavro Nojman, predstavnik ugledne jevrejske porodice koja je vodila poreklo iz Varaždina i Zagreba.

Gradnja je trajala tokom 1895-96, a za razradu pojedinih detalja angažovao je jednog od svojih najdarovitijih učenika – slovenačkog arhitektu Jožu Plečnika.

Na kraju ovog poglavlja treba spomenuti i Vagnerov rad iz područja umetničke industrije.

Reč je o ogradi postavljenoj 1910-11. na Boninovu.

Njen nastanak vezan je za izgradnju tramvajske linije koja je povezivala luku Gruž sa Dubrovnikom.

Nakon razmatranja Vagnerovih projekata i saradnje sa investitorima i firmama sa teritorije današnje Hrvatske, autor u narednom poglavlju govori o njegovim učenicima koji su delovali ili vodili poreklo sa ovog područja.

Godine 1898. u Zagrebu se realizuju prve zgrade s elementima secesije (kuća Rado, zgrada Umjetničkog paviljona, palata Prve hrvatske štedionice).

Trijumfalni početak novog stila mogao se pripisati Vagnerovom uticaju.

Iako nisu studirali na Specijalnoj školi, autori ovih objekata bili su u prilici da se preko stručnih časopisa upoznaju sa projektima samog Vagnera i njegovih đaka.

Ovi uticaji se posebno vide na delima arhitekte Josipa Vancaša izgrađenim u Zagrebu (Prva hrvatska štedionica), ali i u Ljubljani (hotel Union).

Prva zagrebačka realizacija jednog od Vagnerovih đaka bila je kuća Pečić (1899), koju je projektovao Vjekoslav Bastl.

Njemu se pripisuje i kompleks u centru grada, koji čine zgrade Trgovačko-obrtničke komore i Trgovačko-obrtničkog muzeja (obe iz 1902-03).

Projekti drugog Vagneropvog učenika bile su stambeno-poslovne i crkvene građevine (hram Sv. Blaža), čiji je autor Viktor Kovačić.

Ovaj arhitekta biće angažovan za izložbene vitrine u Obrtničkom muzeju.

Tako su se dva Vagnerova đaka, projektant Bastl i autor enterijera Kovačić, našli na realizaciji istog objekta.

Nešto kasnije, između 1903. i 1908, nastali su najvažniji primeri rane i zrele secesije u Zagrebu.

Ovaj arhitektonski stil prihvatili su mladi preduzetnici, trgovci, ali i bogatiji pripadnici slobodnih profesija.

Svi ključni objekti secesije izgrađeni su u Donjem gradu, novoj četvrti nastaloj tokom druge polovine 19. i u prvim decenijama 20. veka.

Ovaj pravac gotovo da nije prodro u stare kvartove – Gornji grad i Kaptol.

U samom središtu Zagreba, na Trgu Jelačića i u ulicama koje ga okružuju, realizovan je najveći broj secesijskih građevina.

Na pročeljima novih objekata često se u ulozi reklame javljaju motivi iz profesija investitora.

Josip Pečić bio je vlasnik apoteke smeštene u zgradi koju je projektovao Bastl, što je jasno istaknuto ikonografskim elementima na pročelju (zmije koje se penju oko pehara).

U sličnoj funkciji, na zgradi Trgovačko-obrtničkog muzeja on stavlja Merkurova krila.

Primere korišćenja simbola profesija nalazimo i na kući Josipa Kaline (proizvođač keramičkih pločica), kući Eugena Rada (vlasnik zubarske ordinacije) i zgradi apotekara Felera gde je na uglu fasade stajala glomazna flaša eliksira.

U narednim poglavljima autor posvećuje pažnju Vagnerovim učenicima koji su delovali izvan Zagreba.

Među njima, posebno se izdvajaju objekti Teodora Trakslera (Teatar Fenice u Rijeci), Juraja Zaninovića (Zmajski most u Ljubljani, kuća Valdoni u Trstu), Eduarda Kramera (većina turističkih objekata na Brionima), Rudolfa Melihara (zgrada Austrugarske banke u Zadru).

Damjanović pominje i brojne nerealizovane projekte arhitekata proisteklih iz Vagnerove škole – Marcela Kamerera, Emila Hopea i Ota Šentala i drugih.