Bili su zanatlije, trgovci, činovnici i lekari: Kakva je bila sudbina kragujevačkih Jevreja

Josif Šlezinger iz Osijeka radio je još od 1829. godine, prvo u Šapcu, kao učitelj muzike dece Jevrema Obrenovića, a potom u Kragujevcu postaje prvi kapelnik novoosnovane vojne muzike. Kragujevac kao Miloševa prestonica 1834. godine ima oko 2.500 stanovnika, a kompletnu trgovinu u njemu „drže” Cincari i Jevreji.

Kada Miloš iz inostranstva poziva jevrejske zanatlije za poslove koji nedostaju u nerazvijenoj Srbiji, poput vojnih šnajdera ili kožara, u Kragujevac se mahom doseljavaju nemački Jevreji – Aškenazi.

Knez im je dao i jednu svoju zgradu za vršenje verskih obreda (na mestu današnjeg „Zastavinog” solitera), a postojala je i ideja da se podigne i sinagoga, ali je njeno podizanje kasnije realizovano u Beogradu.

U spiskovima rođenih Kragujevčana tog doba nalaze se jevrejska imena, poput Jakova Jozefovića. Iz Novog Sada 1864. godine sa familijom dolazi u Kragujevac i tu ostaje moler Berhard Hohner.

Njegov sin David, lekar i komandir sanitetskog odeljenja i učesnik srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine traži „prijem u srpsko državljanstvo” i kao uglednom vojniku njegovoj „molbi je udovoljeno”.

Kragujevački list „Potpora”, koji izlazi s kraja 19. veka, u svojoj rubrici „Oglasi” donosi obilje podataka o aktivnostima kragujevačkih Jevreja. Trgovinom gotovim odelima i štofom bave se Demajo i drug, Najman drži stovarošte gotovih odela, J. Brajner vrši opravke patosa, nameštanje peći i druge radove, Avram Mešula, trgovac, prodaje srećke klasne lutrije, Moša Konfortije („Srbin Mojsijeve veroispovedi”) je vlasnik trgovine „Veliki Luvr”, a M. Najman trgovine i fabrike muškog i dečijeg odela.

Kao dobrotvora i priložnika i aktivnih učesnika kragujevačkog društvenog života u „Potpori” se javljaju imena Đorđa Brajmera, Benjanima Demaja, Haima Pinkasa, krojača, dr Krumera, Ignjaca Davida i Rubena Mešule. Izvozne radnje poljoprivrednih proizvoda držali su Leopold Feferman, David Brakfeld i Ilija Licikas.

Po izgradnji železnice carinsku i otpremničku službu vršio je Miša Alkalaj, dvorski fotograf O. Lecter 1893. godine fotografiše sve učenike svih kragujevačkih škola, a doktori David Rozenberg i Stevan Siber su lekari u kragujevačkom i lepeničkom srezu i okružni fizikusi.

Broj Jevreja u gradu početkom 20. veka toliko je narastao da su 1906. godine formirali Jevrejsku veroispovednu opštinu Kragujevac.

Kragujevački Jevreji, kao rodoljubi i patriote, aktivno učestvuju u balkanskim i Prvom svetskom ratu (poginuli su Jaromir Feliks, Solomon Alkalaj, Kosta Kolender), a vojni lekar dr Noah Šnerson (po čijem se sinu Josifu danas zove jedna ulica u naselju Bagremar) nosilac je „Albanske spomenice”.

Između dva rata Jevreji u Kragujevcu drže manufakture, trgovačke radnje i galanterije, magaze, prodavnice pomodne robe, garderobe i obuće, sitničarnice, trafike, bazare, špediciju, staklare i radnje sa porcelanom, a takođe trguju i sa hranom i pićem, životinjama, metalnim proizvodima, svime i svačim – sem oružjem.

Istorija Kragujevca kao poznate i ugledne trgovce iz međuratnog perioda beleži članove jevrejskih porodica: Alkalaj, Demajo, Demajorović, Eli, Judić, Konfino, Mešulan, Moric i Feferman.

Poznati gradski lekar je hirurg Moša Eli, kao i njegov brat vojni doktor David, Anton Gajger je časovničar, Emanuel Pinkas fudbaler „Radničkog”, a kragujevački jevrejski veroučitelj je Jehuda Mačoro, majstori Pavle Jungović, Rafail Samarin, Branislav Šalamon, Leon Cirger, Ivan Rajter…

Svoj hram, u privatnoj kući, imali su u Dušanovoj (danas Nikole Pašića) ulici. Imali su i svoju parcelu za sahrane na Varoškom groblju. Stupali su u mešovite brakove sa Srbima i Srpkinjama.

Do dolaska nemačkih okupatora u Kragujevcu, kao industijskom i kosmpolitskom gradu, nije postojao antisemitizam. Odmah po dolasku Nemaca u grad naređeno im je da moraju da nose žute trake. Većina muškaraca stradali su prilikom streljanja 21. oktobra 1941. godine, dok su njihove porodice, žene, deca i starci likvidirani na zloglasnom stratištu, beogradskom logoru „Sajmište”.

Naređeno im je da se 13. januara 1942. godine sa ličnim prtljagom pojave na lokaciji stare Opštine (preko puta pijace) i odatle su sprovedni u smrt. Specijalno obučena ekipa za to došla je iz Nemačke i na „Sajmištu” su poubijani svi pohapšeni srpski Jevreji (kao i oni iz ostalih okupacionih zona koji su spas potražili u Srbiji), u kombiju napravljenim za tu priliku, gde su ljudi trovani izduvnim gasovima.

dr Moša Eli 1939. godine Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva

Flora Judić sa bakom Raselom Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva

Flora Judić Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva

Uriel Judić ispred kuće u Kragujevcu Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva

Imena kragujevačkih Jevreja nalaze se na i na stratištima Banjice, Kapislane (oni koji su se skrivali i hapšeni u toku rata), Zemuna, Stare Gradiške ili pored njih stoji odrednica: sudbina „nepoznata”. Ima i onih koji su poginuli u borbama protiv Nemaca i ljotićevaca, poput Josifa Klausa i Josifa Šnersona, a samo mali broj njih je preživeo rat i logore, kao što je slučaj sa Leonom Alkalajem, vlasnikom trgovine „100.000 košulja” ili Mišom Urielom Buki Judićem, koji je preminuo u Kragujevcu 1979. godine.

Mali broj Jevreja iz Kragujevca i okoline koji su preživeli holokaust mahom su se posle Drugog svetskog rata odselili u Izrael i Ameriku.

Posleratni istorijat Jevreja u Kragujevcu mahom je vezan za rad Društva srpsko-jevrejskog prijateljstva (osnovanog 1989. godine) i dve značajne ličnosti u njemu: Zoltana Holendera (koji je posle pola veka pronašao svoju porodicu u SAD), poreklom iz gradića u Oršavi u današnjoj Ukrajini, preminulog 1996. godine, i Teodore Zam Milosavljević, rođene u Somboru, koja je u Aušvicu preživela i doktora Mengelea, a u Kragujevac se doselila 1990. godine, kod ćerke Branislave i koja je preminula 2014. godine.

Unuk Zolatna Holendera – Filip poznati je kragujevački fudbaler, donedavno napadač „Partizana”a sada člana „Vašaša” i mađarske reprezentacije.

Pravednici iz Šumadije

Istorijat i sudbinu kragujevačkih Jevreja opisali su u svojoj knjizi „Jevreji u Kragujevcu”Staniša Brkić (1950 – 2013) istoričar Muzeja 21.oktobar i Milomir Minić (1935 – 2016) dokumentalista kragujevačkog Narodnog muzeja. Knjiga je 2010. godine dobila nagradu godišnjeg konkursa Saveza jevrejskih opština Srbije.

– Staniša Brkić i Milomir Minić učinili su ono što je za jevrejsku zajednicu u Srbiji, ali ne samo za tu zajednicu, veoma važno, obnovili su pamćenje i sećanje na poznate kragujevačke jevrejske porodice kojima bi se bez ove dokumentovane istorije vremenom najverovatnije zatro svaki trag, ali i na one hrabre i časne Srbe „pravednike”, koji su po cenu zaprećene smrtne kazne krili Jevreje, istakao je tada na dodeli nagrade naš poznati književnik Filip David, koji po majci Rozi Judić-David vodi poreklo iz porodice kragujevačkih Jevreja iz Palilula Judića.

David je za Brkićevu i Minićevu knjigu „Jevreji u Kragujevcu” napisao i pogovor. Recenzenti knjige su Ričard Berengarten, profesor iz Kembridža, istoričar Boriša Radovanović, profesor Željko V. Zirojević i Spomenka Kovačić-Gužvić, istoričarka umetnosti.

Knjiga „Jevreji u Kragujevcu” opisuje i nabraja ljude koji su u Kragujevcu i okolini spašavali Jevreje i članove njihovih familija rizikujući smrtnu kaznu za sebe i svoje porodice, poput beogradske familije Milutinović, Đonovića iz Donje Crnuće, Mladenovića i Kovanovića iz Batočine, Stefanovića, Milićevića i Jocića iz Kragujevca, Pavlovića iz Lapova, Mihajlovića iz Levča…

Prema podacima Jevrejskog istorijskog muzeja do 2006. godine – medalju pravednika primilo je 124 državljanina Srbije.

Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.

Još vesti iz ovog grada

Policija podnela krivičnu prijavu protiv investitora za građenje bez dozvole u Kragujevcu kod Centra za izvrsnost

Preminuo poznati kragujevački arhitekta i urbanista Veroljub Verko Trifunović

Nije nam teško i nismo umorni: Izložba fotografija povodom godinu dana blokade kragujevačkog PMF-a

Podizanje nivoa rakijske kulture: Šumadijski festival rakije u Exclusive Event Centru u Kragujevcu