Foto: Porodični albumKroz njihovu priču, preko požutelih fotografija, kataloga i pratećih materijala pred očima posetioca odvija se ne samo uspon i pad jedne porodice, već čitav razvoj prehrabene industrije kao i sveobuhvatno, privrede naše zemlje od posldnjih decenija 19. veka pa do polovine prošlog. Jer industrijlaci Stefanovići iz Kragujevca nisu bili samo pioniri u industriji hrane u našoj zemlji već i mnogo čemu drugom.
U utorak, 23. decembra u Istorijskom arhivu Šumadije otvorena je dokumentarna izložba „Porodica Stefanović – uspon i pad jedne industrije (1907-1945)”, autora Slavka Stevanovića, višeg arhiviste i istoričara u IAŠKG. Recenzent postavke je dr Marijana Mraović, naučni saradnik, arhivski savetnik iz Vojnog arhiva Ministarstva odbrane Republike Srbije.
Izložbena postavka predstavlja svojevrsno svedočanstvo istorijata procesa industrijalizacije u Kraljevini Srbiji te Kraljevini Jugoslaviji i značaja Kragujevca kao grada pogodnog za razvoj novih industrijskih kapaciteta.
– Kao i predstavnika ovog procesa koji su svoje napore usmerili na ekonomski prosperitet grada i njegove okoline, sa akcentom na porodičnu istoriju znamenite porodice srpskih industrijalaca i njenog rodonačelnika Svetozara Stefanovića, osnivanje i razvoj prve srpske povlašćene fabrike za konzerviranje voća, povrća i mesa-fabrike pekmeza i fabrike buradi, kao i ulogu Ministarstva vojske u pomaganju procesa industrijalizacije i prepoznavanju značaja domaće proizvodnje kako u mirnodopskim, tako i u ratnim uslovima, kaže za Danas u dahu autor Slavko Stepanović.
Po rečima recenzentkinje Marijane Mraović izložba je jedinstveni i sveobuhvatni prikaz razvoja industrijalizacije na primeru porodice Stefanović u vremenskim okvirima poslednjih decenija devetnaestog veka sve do završetka Drugog svetskog rata i posledica koje je imao dolazak komunističkih vlasti na sudbinu porodice Stefanović.
– U što boljem i tačnijem prikazu razvojnog puta fabrike Stefanović kao neprocenjivog činioca razvoja prehrabene industrije ujedno sveobuhvatno privrede zemlje, zapravo njenih nosilaca porodice Stefanović veliku zahvalnost na ustpljenim materijalima dugujemo Arhivu Jugoslavije, Državnom arhivu Srbije, zatim Narodnom muzeju Šumadije Kragujevac, Istorijskom arhivu u Somboru, Požarevcu i mnogim drugim ustanovama kulture, ne zaboravlja da napomene istoričar Stepanović.
U rekonstrukciji porodičnih istorija ništa se ne može uporediti sa doprinosom koji dolazi od samih potomaka, ukoliko za to postoji mogućnost.
– Moram naglasiti da smo tokom prikupljanja materijala za relaizaciju ove izložbe imali upravo takvu podršku te se ovom prilikom neizmerno zahvaljujemo gospodinu Milutinu Stefanoviću, olimpijcu i članu reprezentacije Srbije u streljaštvu iz Kragujevca na ustupljenim porodičnim fotografijama koje ovoj izložbi daju specifičnu snagu jedinstvenost i autentičnost, napominje on.
Izložbena postavka obuhvata naslovni pano i 15 tematskih panoa sa odabranim dokumentima i fotografijama koji doprinose boljem percepiranju teme i razumevanju konteksta datog istorijskog razdoblja.
Na uvodnim panoima (po tekstu iz kataloga dr Mraović) pod naslovom „Početak jedne ere-Srbija na pragu indistrijalizacije” prikazan je vremenski okvir u kojem se za Kneževinu/Kraljevinu Srbiju odvijaju počeci industrijskog razvoja sa akcentom na grad Kragujevac kao značajan privredni centar krajem 19. veka, sa dugom tradicijom rada Vojnotehničkog zavoda i sa odličnim potencijalom za razvoj novih industrijskih kapaciteta.
Pano pod naslovom: „Decenija iskušenja-Carinski rat” posvećen je uticaju Carinskog rata na ubrzanje napretka domaće industrije, sa akcentom na uticaj ubrzanog industrijskog razvoja i porasta zahteva onovremenog tržišta za konzerviranim proizvodima, kao i osnivanju prve fabrike konzervi u Kraljevini Srbiji: prve srpske povlašćene fabrike za konzerviranje voća, povrća i mesa-Fabrika pekmeza i buradi, Licikas-Stefanović.
U daljem toku izložbe, autor nas uvodi u istorijat znamenite industrijske porodice Stefanović, počevši od njenog rodonačelnika Svetozara Stefanovića, osnivača prve srpske fabrike konzervi i njegovog uspona u svetu industrije. Simbolika je u potpunosti izražena u naslovima panoa posvećenih Svetozaru Stefanoviću „Od kalfe do industrijalca – Svetozar Stefanović”. Porodična istorija, poreklo i životni put Svetozara Stefanovića, svakako su tema vredna prikaza, posebno načina na koji je u datom istorijskom momentu mladi Svetozar imao jasnu viziju i razumevanje potreba tržišta i važnosti tehničko-tehnološkog razvoja privrede, uz planiranje budućnosti firme ulaganjem u obrazovanje svojih sinova.
Decenija iskušenja koja je potom usledila prikazana je na panou pod naslovom: „ Prva srpska povlašćena fabrika za konzerviranje voća, povrća i mesa-Fabrika buradi” i odnosi se na period u kojem Stefanović postaje jedini vlasnik industrijskih pogona u kragujevačkom naselju Stanovu 1909. godine i u kojem je potom preduzeo niz mera i ulaganja u cilju unapređenja proizvodnje primenom savremenih tehnoloških postupaka, modernizacijom postojećih kapaciteta i dobro osmišljenim proširenjem asortimana proizvoda.
U nastavku izložbe prikazan je istorijat rada fabrike u uslovima koji su usledili u „Ratnom vihoru” balkanskih ratova i u Prvom svetskom ratu, sa akcentom na radu fabrike sa celokupnim kapacitetom orijentisanim ka ispunjenju vojnih potreba do oktobra 1915. godine kada je fabrika zatvorena i kada su pripadnici okupacionih snaga koristili njene kapacitete.
Početak „Obnove proizvodnje” prikazan je u daljoj izložbenoj postavci, prateći velike napore porodice Stefanović da nakon ratnih razaranja i devastacije fabričkih pogona obnovi kapacitete uz pomoć države. Osnivač porodice posvetio se u tom periodu i ulaganju u znanje i stručnost svog podmlatka kako bi ubrzao oporavak proizvodnje. U daljem prezentovanju sadržaja iz porodične istorije Stefanovića, autor prikazuje sudbinu porodične industrijske proizvodnje nakon što je glava porodice, Svetozar, preminuo 1922. godine, tokom lečenja u jednoj italijanskoj banji.
Postavka prikazuje istorijata porodice pod rukovođenjem najstarijeg Svetozarevog sina – Stevana Stefanovića, pod naslovom: „Stefanovići-godine progresa”. Važnu prekretnicu u daljem razvoju porodičnog preduzeća „Svetozar Stefanović” označila je podela imovine i poslovnih nadležnosti među braćom 1928. godine, čemu je takođe posvećen deo izložbe.
Autor u daljem toku izložbe analizira tipičnu strategiju jugoslovenske industrije međuratnog perioda – diverzifikaciju proizvodnje i geografsko širenje kao odgovor na ekonomske rizike i nestabilnosti tržišta, upravo na primeru porodične strategije Stefanovića.
Deo izložbene postavke i kataloga posvećen je načinu na koji su braća Stevan i Milutin Stefanović stekli veliki ugled na polju privrede i u širim društvenim krugovima: Milutin kao rezervni konjički potpukovnik i član brojnih društava i udruženja, a Stevan kao član Upravnog odbora Narodne banke Kraljevine Jugoslavije. Takođe, autor se bavi i inicijativom braće Stefanović za osnivanje Saveza jugoslovenskih fabrika za konzerviranje voća i povrća, rekonstrukcijom segmenata poslovanja od kojih je najznačajniji bila trgovina automobilima i angažovanju Aleksandra Stefanovića u upravi Beogradskog sajma tokom Prvog Beogradskog sajma automobila održanog u martu 1938. godine.
U narednom segmentu izložbe pod naslovom: „Od prosperiteta do propasti. Okupacija” prikazana je sudbina industrijskih preduzeća u vreme okupacije, uključujući i porodično preduzeće Stefanovića. Sve važnije fabrike na prostoru okupirane Srbije proglašene su neophodnim za okupacionu privredu, a njihova proizvodnja označena kao ratna potreba namenjena nemačkoj vojsci. Autor prikazuje sudbinu vlasnika fabrike u Stanovu Stevana Stefanovića koji je bio razvlašćen i obavljao dužnost glavnog majstora, dok je u ratnom periodu fabrikom u Stanovu upravljao folksdojčer Ivan Burhar (celokupan radni proces, promet robe i radnika).
Na sledećem panou pod naslovom: „Od prosperiteta do propasti. Oslobođenje” prikazan je dalji tragični tok sudbine članova porodice Stefanović pod represijom novih komunističkih vlasti. U poslednjem segmentu izložbene postavke detaljno je prikazana posleratna sudbina fabrike konzervi „Svetozar Stefanović” koja od 1946. godine prelazi pod upravu Saveznog ministarstva industrije i nastavlja sa radom pod novim imenom: Fabrika konzervi „Crvena zvezda”.
Po rečima autora Slavka Stepanovića izložba (multimedijalno prilagođena i slepim i slbovidim licima) će biti postavljena u zgradi kragujevačkog Arhiva Šumadije do 23. januara, dok će njen dalji put odrediti interesovanje kako same javnosti tako i njihova obaveza prema članovima porodice i ustanovama kulture u gradovima koji su dali doprinos u njenoj realizaciji.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
