Tamo gde je pucao Puniša Račić

U okviru opšteprisutnih pričanija na teme Generalštaba pred našim ušima, valjda i očima, potkrao se jedan previd koji, na žalost, govori šumovima o našoj redovnoj brljavosti spram samih sebe. Naime, unutar bloka Kneza Miloša – Masarikova – Resavska – Nemanjina nalazi se najmanja zgrada najduže istorije u svem okolišu, dosad preskakana na svim instancama.

Na kartama koje urbiciraju po Beogradu prve polovine XIX veka uvek se vidi neka građevina u obliku ćiriličnog slova P bliže ćošku velikog bloka Jankeove regulacije iz 1840, tamo gde se sutiču današnje ulice Masarikova i Kneza Miloša.

Jasno je na tim mapama upisano da je to Kasarna iz, obično se piše vreme završetka gradnje, 1836. godine. Kada danas prolazite jugoistočnom stranom trotoara Ulice kneza Miloša, između Starog Generalštaba i Privrednog suda, vidite u dvorištu, osrednje udaljenu, zgradicu koja kao da se nije snašla među surim zdanjima okolo. Vidljiva je delom, s manje udaljenosti, iz Masarikove u procepu između objekata Garaže i pomenutog Suda, kao žuta zgrada zastarelog krova i istih takvih prozora.

Na elektronskim podlogama tog dela Beograda ona je od P prešla u G ćirilični oblik, zdudavši se u veličinu paviljončeta. Nema je ni u kakvim statusnim popisima istorijskih spomenika Beograda. Ka istini o njoj vodio je motiv radoznalosti istraživača zbog škripanja njenih veoma starih drvenih basamaka na putu za sprat. Ako bi uopšte bilo verovatno da je to bila ista zgrada, makar delom, kroz superponiranje, preklapanje Mesta.

Ključni dokaz, kao potvrda identiteta, iskrsao je posrednim, neočekivanim, putem. Ukrštanjem dokumenata. Naime, uz svu našu tragiku obimnog nestajanja izvornih projekata tokom ratnih godina, među onim crtežima koje istraživač može da nađe u Arhivu Jugoslavije, na Senjaku, ipak postoji jedan kojim se, zbog provođenja kanalizacije (!) za garažu Ministarstva građevina, razdeljuje dvorišni prostor između nekadašnjeg ministarstva, današnjeg Privrednog suda, i zgrade kojom se ovde bavimo.

Na papiru, plavoj kopiji, gabarit zgrade u izvornom ćiriličnom P-obliku nacrtan je jasno i precizno. Uradila ga je 1922. godine kasnije veoma renomirana Milica Krstić Čolak-Antić, arhitekta koju potom znamo pre svega po školi “Nikola Tesla“ u Ulici kraljice Natalije.

Kada se te mere za položaj i za gabarit prenesu na aktuelnu elektronsku podlogu za današnji gradski blok dobije se, uz nebitnu upitanost da li je neko onomad ucrtavao strehu krova ili pak siluetu prizemlja, potpuno podudaranje nekih od linija. Očito je i da je nekadašnje zdanje bilo bitno veće od danas postojećeg… Tačno kad je trebalo, pribavljena je nemačka aerofotografija 1941. pogođenog zdanja s vidljivom destrukcijom upravo onog dela gabarita koji “nedostaje“ današnjem stanju stvari.

Mesto i građevina o kojoj je reč epicentar je mnogih reperkusija na srpsku istoriju. U njoj je, između ostalog, kažu, proglašen 1868. maloletnik Milan Obrenović, unuk Jevrema, Miloševog brata, za kneza iako to nije bilo zasnovano na regulama. U njoj je, kao mnogo značajan događaj, nakon upodobljenja 1920. za rad skupštine Kraljevine SHS, 1928. godine raspamećeni Puniša Račić praznio revolver na jugoslovenske poslanike, Hrvate, među kojima Radiće, strica i sinovca, mada je za “cenu isplate srpskog junaštva“ čuveno uvredljivo pitanje bio postavio Srbin iz Hrvatske.

Posledična smrt Stjepana Radića, političkog prvaka tog dela trojedne Kraljevine, iako medicinski osporavanog stvarnog uzroka, bivala je što razlog što izgovor, jedan od, za strašnu sudbinu Srba tokom 1941-45. godine. Nakon usledile Šestojanuarske diktature kralja Aleksandra parlamentarni život će se u svom notornom smislu i profilu vratiti 1936. godine u konačno završenu zgradu Skupštine koju danas znamo kao poprište pokušaja parlamentarnog dijaloga u Srbiji.

Zdanja u kojima je zasedala Skupština Srbije, kao institucija, “šetale“ su po Beogradu u meri koja najčešće, nedovoljnom preciznošću informacija, i saznanja, a nevelikom fizičkom udaljenošću, mogu da zbunjuju građane. Najčešće su u zoni zamene adresa na uglu ulica Kraljice Natalije i obližnje, de fakto ukoso prekoputa, u Miloševoj. Kada je zdanje realno neprikladnog lika u Kraljice Natalije napušteno zakupio ga je neko za bioskop kome je dato ime “Odeon“, toponim otad zakucan sve do danas.

Mada ne treba zanemariti ni sasvim obližnju ulicu, danas Admirala Geprata, na čijem dnu je, u zoni ugla sa Balkanskom, bila još ranije Velika (Kneževa) pivara u čijem prostoru je održavana čuvena Svetoandrejska skupština godine 1858. Čak je i parlament iz vremena socijalizma, sredinom 1950-ih, podignut u prvom komšiluku, u Ulici kralja Milana na padini ka Kraljice Natalije.

O tome da je današnja Skupština Srbije blizu pominjanih ne treba sumnjati, uz opasku da je njena gradnja potrajala, da je ne jednom menjala karakter od jednodomne u dvodomnu i obrnuto, sa izmenama strukture, dakako, ali i da je ime autora Jovana Ilkića uslovno, iako je svuda tako naveden. S obzirom da ju je izvorno generisao najznačajniji srpski arhitekta Konstantin Jovanović a dovršio, kao nadležan, arhitekta Pavle Ilkić, Jovanov sin, nizom godina po smrti oca. Tek je posebna priča to što je autor enterijera, očigledno izvrsnog već na prvi uvid, uistinu Nikola Krasnov koji je bio preuzeo posao.

Da je fizička veličina apriorni kriterijum za značaj neke arhitekture kompletna naša Moravska škola, na primer, sa preliva XIV u XV vek, skromnijih gabarita, bila bi skrajnutija a ona je baš autentično tumačenje graditeljskog majstorstva. Miloševoj Kasarni se čak Baumgartenova takozvana Kamena palata naklonila jednakim plastičkim nivoom i repertoarom kakav je i na pročelju prema Ulici kneza Miloša. Zdanjce u dvorištu nije kulturno dobro, što i nije najgora stvar, koliko je to što mnogi ni ne znaju za njega.

Patrljak koji danas postoji unutar bloka koji tretira lex specialis arhitektonski je veoma daleko od dimenzija i finoće unutrašnjosti Skupštine u kojoj Srbi u većem broju danas i dalje uče da se ponašaju, da ne govore neistine i lične uvrede. Ironija sudbine je što se upravo pod tim starim krovom ranije čuvala originalna projektna dokumentacija Dobrovićevih i ostalih zgrada u kompleksu.

Ali njegov istorijski značaj može biti nebitan samo duducima. Zato je sada trenutak da ga “obelodanimo“ i sačuvamo, da ga ne pregazi valjak Vučićevih ambicija kroz jednu besprizornu benevolentnost. I da se opsetimo poslovice, iskaza, koji je neko svojevremeno ispalio komentarišući nas Srbe, da “nikad ne propuštamo priliku da propustimo priliku“.

Autor je arhitekta

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.