Andrić na italijanski način

 Iako je na samom festivalu oduševljeno dočekan u tradicionalno punoj sali Sava centra, u bioskopima prolazi krajnje neopaženo, najviše zbog nedovoljnog i slabog reklamiranja, bez pominjanja publici poznatih naslova od istog režisera Bioskop Raj, Čovek zvezda, Malena, kao i reči koje upućuju na Italiju, Siciliju, muziku Enija Morikonea ili – iako se pojavljuje samo u jednoj kratkoj sceni, svakako najprimamljiviju od pomenutih pozitivnih asocijacija – Moniku Beluči.

Već svojim filmom Bioskop Raj (1988), Tornatore je zacrtao glavne tematske i stilske kote svog daljeg stvaralaštva, vezanog prevashodno za život rodne Sicilije. Koloritni sicilijanski ambijent postaje nepresušno vrelo inspiracije, kojem se – mahom kroz vizuru detinjstva ili rane mladosti, kao u Maleni – Tornatore uvek vraća. Jug Italije postao je tokom dvadesetog veka sinonim za siromašne krajeve u evropskim okvirima. Slika južnjaka-pečalbara koji sa zavežljajem na ramenu odlazi u hladni fabrički grad severa, uvrežila se u svesti mnogih. Druge pomisli na jug vezane su za ambijent tipičnog mediteranskog tipa, blagu klimu i lagani, primorski život kakav je prikazan u filmu Gabrijela Salvatoresa Mediteran koji na lirski način razvija filozofiju mediteranskog življenja nasuprot ubrzanom, urbanom životu, pa čak i, kao što Drugi svetski rat provode vojnici na grčkom ostrvu – tokovima istorije. Mit o italijanskom vojniku, osvajaču ženskih srca pre nego neprijateljskih teritorija, imao je svoje ishodište i u holivudskoj verziji Mediterana: filmu Mandolina kapetana Korelija. Iako je panorama italijanskog juga raznolikija i slojevitija, neosporno je da su ove dve stereotipne predstave najčešće izvezene u svet.

Barija (feničansko ime koje znači „kapija vetrova“) osam decenija je duga istorijska lepeza života u ovom gradu na severu Sicilije koji je u tom vremenskom rasponu od seoceta prerastao u grad od pedesetak hiljada stanovnika. Pripovest polazi od međuratnog perioda prošlog veka i doseže do današnjih dana, prikazujući kroz sudbinu triju generacija porodice simboličnog imena Teranuova („nova zemlja“) burnu istoriju mesta na kojoj se kao na lakmus hartiji prelamaju suprotnosti italijanskog dvadesetog veka, pre svega dihotomija između levičarskog socijalizma nasuprot tradicionalizmu desnice i u slučaju Barije, nastojanju da se očuvaju materijalna bogatstva i statusni odnosi.

Odrastajući u siromašnoj porodici u vremenu uspona fašizma, Pepino po okončanju Drugog svetskog rata pristupa Komunističkoj partiji Italije i premda je njen istaknuti član, ostaje dugi niz decenija bez stalnog zaposlenja i nikad na političkoj funkciji, uvek razapet između nada, vere u bolje sutra i teške egzistencije poratnog života. U filmu se u kolopletu grešaka i praštanja, lokalnih i porodičnih netrpeljivosti koje vremenom minu, prepliću likovi iz triju generacija različitih karaktera i senzibiliteta, ali njihova konstanta jeste ono što provejava kroz sve filmove ovog autora, a to je zanesenjački stav prema životu, u inat stvarnosti koja retko kada ide naruku, ona ista zagledanost u zvezde sicilijanskog pastira, „čoveka zvezda“, kako glasi naslov Tornatoreovog filma iz sredine devedesetih. I upravo je lirizam, odvajkada italijansko stilsko svojstvo, najveća vrednost Tornatoreove filmske poetike, koja se ogleda kroz programsku rečenicu Barije: „Mi, Teranuove, uvek nastojimo da rukama prigrlimo svet, ali ruke su nam kratke“… Tu je i režiserov lajt-motiv opčinjavajućeg delovanja kinematografskog platna, bioskopa kao mikrokosmosa i pribežišta, te ljubavna priča o osvajanju voljene devojke obećane drugom, jedna od najuspelijih lirskih minijatura utkanih u tkivo filma, čiji su početak i kraj uokvireni u jednu sasvim običnu scenu pod žegom letnjeg dana – dečak trči kroz Bariju noseći cigarete igračima karata – obojenu blagom ironijom prema kratkoći ljudskog veka.

Film je, s tradicionalne tačke gledišta, lišen fabule i linearnog zapleta, a nasuprot tome, obiluje scenama-uspomenama iz života stare Barije, često obojenim sočnim humorom. Kroz ove minijature, kao u Andrićevim pripovetkama, defiluju razni „čaršijski“ likovi, svaki sa sebi svojstvenim pokretima i vokabularom. Duhoviti, anegdotski inserti korespondiraju sa onima u Felinijevom Amarkordu. No upravo je odsustvo fabularnosti i nepostojanje jasne hijerarhije među likovima ono što kritičari najviše zameraju Tornatoreovoj filmskoj priči. Ali ima li protagonista u Andrićevom romanu o mostu na Drinu, ili Bertolučijevom Dvadesetom veku, osim vremena i prostora – istorije same?

U odsustvu linearne naracije, izrazita komponenta Tornatoreovog filma postaje vizuelnost, pre svega izvanredna fotografija, samerljiva sa delima najvećih italijanskih slikarskih majstora renesanse. Ovim filmom Tornatore gradi dalje koherentni zavičajni kolaž, proširujući svoj filmski spektar u odnosu na Bioskop Raj ili Malenu čija je struktura vezana za oneobičavajući momenat – događaj koji uvodi pometnju, kako bi kazao Andrić, u život kasabe. A potom, u trećem delu ovakvog narativnog ciklusa, u mestu se lagano zaboravljaju stare a dolaze nove priče, kao kad u Tornatoreovom filmu prođu „Malenina vremena“. Sveobuhvatnost slike, likovne i vremenske, osnovno je obeležje Barije i ujedno najveće dostignuće ovog trosatnog visokobudžetnog italijanskog spektakla, koji – dok je još vruć na bioskopskom repertoaru – ne treba propustiti.

Autor je književni prevodilac sa italijanskog iz Beograda