Kosovska dramaturgija I

Dramski komadi albanskih pisaca s Kosova – „Podrum“ Iljira Đocaja, „Prst“ Doruntine Baša, „Ubistvo jednog komarca“ Dževdeta Bajraja, „Let iznad kosovskog pozorišta“ Jetona Neziraja i „Kafana na raskršću“ Visara Kruše – ovde odabrani i prevedeni na srpski jezik (prevodioci: Anton Berišaj, Ćerim Ondozi, Fadilj Bajraj, Škeljzen Malići), obuhvataju period od NATO bombardovanja SR Jugoslavije, u martu 1999, do proglašenja nezavisnosti Republike Kosovo u februaru 2008. godine. Za tih devet godina pređen je dug put borbe za nezavisnost države, od civilnog bojkota do oružanog otpora, pod strahovito represivnim režimom Slobodana Miloševića, a zatim i diplomatskim sredstvima – put od aparthejda do nacionalnog oslobođenja.

Šta to znači za dramsku književnost na Kosovu? Upravo trenutak da kritički preispita sadržaj pojma i fenomena nacionalnog oslobođenja, u njegovom društvenom kontekstu. Ovo je, dakle, čas u kojem petoro mladih dramatičara drži lekciju društvu o njegovim stubovima.

Borbu za oslobođenje smenila je borba za osvajanje i očuvanje vlasti, poseda i moći; državna nezavisnost, posle tragičnog žrtvovanja, nakalemila se na patrijarhalnu svest i etiku palanke. Drevni problemi autoritarnog vaspitanja, klanovske ekonomije i plemenskog udruživanja pojavljuju se sada u novom ruhu parlamentarne demokratije i tržišne privrede, trasirajući put ka kapitalizmu i Evropskoj uniji, kao podzemna osnova, kao podrum jednog zdanja u izgradnji.

Da je patriotizam ideološka varijanta patrijarhata, a da je patrijarhalnost pervertovani kukavičluk muškog subjekta i njegove politike, dubinski je sagledano u drami „Podrum“ Iljira Đocaja. Podrum je realno mesto na kojem se tročlana porodica sklanja od bombardovanja, ali dublje i skrovitije od toga, podrum je metafora onog podzemnog patrijarhalnog toka društvene svesti (tačnije, podsvesti) koji guši život svake nove generacije, vaspitavajući je da bude samo senka drevnog pokolenja, prema slici i prilici neupitnog kolektivnog predanja.

Otac koji neprestano kinji sina zbog njegovih strahova od bombardovanja, i to sina koji je preživeo torturu Miloševićeve policije da ostane trajno invalidan, otac koji tvrdi da se prvo treba boriti za prava svog naroda, a potom za univerzalna ljudska prava, u prikrivenoj svojoj biti jeste kukavica, a sinovljeva žrtva mu je potrebna kako bi na njoj gradio sopstvenu karijeru herojskog roditelja – u simboličkom smislu, samog oca nacije. Naravno, on sam toga nije svestan. I to je savršen zločin patrijarhalnosti – sineubistvo iz nehata.

U drami „Prst“ Doruntine Baša, u čijem je središtu, kao i u drami „Podrum“, jedan nestali sin, majka, koja živi sa snahom, za svog muža – koji je, gotovo identično kao i otac iz komada „Podrum“, sina poslao iz skloništa napolje gde će ga srpske militarne snage, u akciji proterivanja albanskog stanovništva, odvesti bestraga – jasno i glasno veli: „Moj muž je bio kukavica.“

U patrijarhalnoj urbanoj sredini (sic!) na Kosovu i diljem Balkana i Sredozemlja, žena je još uvek kolonijalni posed muškarca – oca, brata ili muža – i to je najdublji sloj koji određuje duh i ove dve drame o nestalim sinovima, ali i ostalih drama u ovoj antologiji. Ostvareno je nacionalno oslobođenje, ali šta je ono donelo za emancipaciju „drugog pola“ – za emancipaciju samog subjekta?

Koliko je duboko ukorenjen patrijarhat pokazuje autoritarna savest same žene. O tome najdramatičnije svedoči rečenica, koja se u „Prstu“ javlja kao lajtmotiv, a izgovara je svekrva Zoja, tiho i postojano tiranišući snahu Škurtu: „Kada sin ugađa majci, to znači da je voli. A kada ugađa ženi, znači da nije iskren.“

U mladoj snahi, svekrva uviđa svoju sopstvenu „žensku sudbinu“ i zbog toga je nesvesno prezire i svesno tiraniše, ali u sinu, muškarcu kojeg je rodila, jedinom muškarcu koji joj nije nadređen, ona nazire mogućnost (svog) iskupljenja, posve drukčiju ljubav, novu, utopističku perspektivu slobode i obrtanja (sopstvene) sudbine – sudbine potlačenog (ženskog) subjekta. Međutim, upravo ta ljubav je smrtno plaši kao najpogubniji greh. Jedino što ne može da oprosti tom ljubljenom muškarcu, drukčijem od svega što inače poznaje i doživljava kao ono muževno i muško, jesu njegova pravednost, iskrenost i nežnost prema supruzi. To je krah njene utopije i najdublja perverzija patrijarhalne svesti. Nosilac joj je, dakle, kolonijalizovani subjekt majke.

Nije li, naime, u pervertovanoj ljubavi majke prema sinu kao budućem pateru familiasu, patrijarhat našao najskrovitije mesto? Nije li ona zastrašujući Minotaur komplikovanog patrijarhalnog lavirinta?