Kako je moguća autokratska vlast u uslovima političkog pluralizma?

…ili kao ljudi koji učestvuju aktivno u politici pa i kao politički ključni ljudi u ovoj zemlji, jeste uverenje mnogih da sadašnje društvo, iako je u njemu uspostavljen gotovo tri decenije sistem višestranačke parlamentarne vlasti, gde se uvažavaju procedure moderne demokratije u izboru nosilaca vlasti (zakonodavne, izvršne i sudske vlasti) u realnom funkcionisanju krase gotovo svi atributi autokratske vlasti.

Vršioci vlasti odbijaju svaku pomisao da se njihov realan način vršenja vlasti može označiti kao nedemokratsko, autokratsko vladanje. Svoje uverenje da je Srbija u novom milenijumu stekla svojstva demokratske države, pa i demokratskog društva, zasnivaju na činjenicama da su nosioci vlasti birani na slobodnim višestranačkim izborima, da su doneseni zakoni koji garantuju demokratičnost u konstituciji i funkcionisanju svih vidova vlasti, te da akteri koji deluju u ime već dokazanih razvijenih demokratskih društava („međunarodne zajednice“) nemaju suštinske primedbe na način na koji su uspostavljene institucije vlasti u ovoj zemlji. Često se u domaćoj javnosti, naročito u obraćanju javnosti od strane nosilaca i „simpatizera vlasti“, ističu pohvale lidera moćnih i uspešnih država (posebno onih sa Zapada) koje oni upućuju političkim liderima današnje Srbije za dostignute „reforme“ kojima se uspostavlja moderna Srbija 21. veka. Stvara se utisak da je upravo takvo autokratsko vladanje po volji „zapadnih moćnika“ te da je takav vid vladanja sve izraženiji i u dojučerašnjim razvijenim demokratijama.

Mnogo je i sve više činjenica, ili bar ozbiljnih zapažanja, o autokratskom načinu vršenja vlasti, posebno od uspostave svih vidova i nivoa vlasti od strane Srpske napredne stranke kao stranke koja je poslednjih godina dobijala najviše glasova na izborima. Osim što se iznose konkretne ilustracije i ocene o sve izraženijem autokratičnom vladanju , u javnim kazivanjima dominira pitanje o uzrocima ne samo uspostave i jačanja autoritarne vlasti, već i uzrocima svojevrsne „tihe tolerancije“ od strane društvene većine prema takvom načinu vladanja, pa i prema izneveravanju i neostvarivanju očekivanih koristi od rušenja socijalizma i vraćanja na (kapitalistički) poredak i pravila javnog delovanja koja karakterišu današnja „zapadna“ društva.

Kad je reč o uzrocima uspostave i jačanja autokratične vlasti u Srbiji naglasak je najpre na svojstvima samih nosilaca takve vlasti, na njihovoj „strukturi ličnosti“, na njihovu isključivu usmerenost na obavljanje funkcija vlasti za vlastitu korist, pre svega na njihovu težnju da što duže ostanu na vlasti. Ispada da autokrate kad dobiju vlast( kad se „dočepaju“ vlasti) sami sebe čine autokratama, koristeći sva njima znana i dostupna sredstva, uključiv i simuliranje ličnih demokratskih uverenja, „hinjenu“ demokratičnost, posebno u javno vidljivom ponašanju, uz učestalo isticanje njihove velike brige za „dobro naroda“, brige za „bolji život u budućnosti“, te njihove velike ljubavi za srpski narod i Srbiju.

Drugi smer tumačenja uspostave i jačanja autokratske vlasti u današnjoj Srbiji jeste u isticanju svojstava društvene većine u današnjoj Srbiji kojoj kao da treba autokratska vlast, najpre zbog njene istorijski nasleđene sklonosti ka autoritarnosti kao socijalno-psihološkom svojstvu tzv. društveno dominantne ličnosti, u stalnom traženju jakog vođe u koga valja imati puno poverenje da on zna i može činiti ono što je najbolje za narod. Ističe se i nedostatak iskustva „življenja u demokratiji“ kao i nerazvijena „demokratska kultura“ .

Objašnjenje za pomenutu „tihu toleranciju“ od strane društvene većine u današnjoj Srbiji prema uspostavi i jačanju autokratskog načina vladanja nalaze se u nedostatku uvida u realni način vladanja, posebno u nepovoljnim medijskim prilikama gde većina medija radi u korist vlasti, a društvena većina nema sredstava, vremena i potrebne obrazovanosti da prati ono što se nudi u medijima.

„Tiha tolerancija“ društvene većine u odnosu na autokratičnost vlasti svakako ishodi i iz raširenog straha od mogućih represalija prema onima koji bi se pobunili protiv takve vlasti a taj je strah izraženiji ako je egzistencijalna situacija čoveka nepovoljnija i ugrožavajuća, posebno kod onih koji su bez zaposlenja ili rade za mizerne plate. Takvih je uplašenih ljudi u Srbiji mnogo.

Najzad, ne treba zaboraviti ni način delovanja „društvene elite“ i „trendsetera“ koji kroz medije daju narodu primer „kako se danas treba ponašati“. Svakako, posebno je značajno javno delovanje znatnog dela ekonomske elite koja u saradnji sa vlastima uspešno gradi svoje materijalno bogatstvo. Reklo bi se da nije malo poslovnih ljudi (i onih bolje plaćenih koji za njih rade) u današnjoj Srbiji kojima je dobro u postojećem „poretku stvari“, koji uspešno zadovoljavaju većinu svojih potreba i nije im problem što žive u zemlji u kojoj se vodi javna politika na autokratski način.

Iako su osnovana i valjana navedena objašnjenja činilaca koji pogoduju uspostavi i jačanju osobene, „demokratično“ uspostavljene autokratične vlasti u današnjoj Srbiji, čini se da su ta objašnjena nedostatna jer ne dolaze do razumevanja bitnih društveno-strukturalnih svojstava današnjeg društva Srbije koja generišu i opisivana svojstva onih koji vladaju i onih kojima se vlada.

Jer, i u „godinama socijalizma“ do autokratičnog načina vladanja nije dolazilo samo ili primarno zbog ličnih svojstava tadašnjeg vođe Partije na vlasti i onih koji su zajedno sa njim kontrolisali sve poluge vlasti, niti zbog, i tada postojećih, prethodno opisivanih svojstava društvene većine, odnosno svojstava tadašnjeg „radnog naroda“ u ime čijih se klasnih interesa uspostavljala vlast po modelu „socijalističke demokratije“. Bitna su bila izvesna društveno-strukturalnih svojstava tadašnjeg društva, pre svega zbog tada vladajućeg modela vladanja po načelima „demokratskog centralizma“, što je bio temeljni organizacioni princip u Partiji ali i u svim drugim bitnim domenima organizacije društva.

Ali, valja primetiti da autokratičnost nije isključivo i neizbežno svojstvo vlasti u komunizmu (socijalizmu). Takva autokratska vlast je „funkcionalni korelat“ i osobene „etnonacionalizacije društva“ koja se javljala u manje izraženoj meri u jugoslovenskom i srpskom društvu i pre „godina socijalizma“ kao i u ovom novom „postsocijalističkom“ društvu Srbije.

„Etnonacionalizacija društva“ je osoben društveno-strukturalni proces čija je temeljna karakteristika da „društvo“ ( i sve bitno što čini, sociološki definisano, „društvo“) biva „posvojeno“ od strane dominantne nacije tako da se „društvo“ društveno-sistemski uspostavlja i razvija „po meri“ dominantne nacije i njenih nacionalnih interesa . Takvo se društvo društveno dihotomno strukturira na one koji pripadaju (rođenjem ili ličnim izborom) vladajućoj naciji i one koji ne pripadaju toj dominantnoj naciji. Sve druge društvene podele, pa i one klasne, od drugorazrednog su značaja.

Realan društveni status tih dvaju delova („slojeva“) „etnonacionalizovanog“ društva je nejednak, i kada to institucionalno (zakonima, i iz zakona izvedenih propisa), pa ni javno praktikovanom vladajućom ideologijom, nije predviđeno. U realizaciji takvih društveno-sistemskih ciljeva „etnonacionalizovanog“ društva (ostvarivanje nacionalnih interesa kao dominantnih društvenih interesa) nužno je izrazito jačanje svih delova vlasti (zakonodavne, izvršne i sudske vlasti) kao jedinstvene vlasti, sa najvećom realnom moći koju će imati izvršna vlast kojoj se daje efektivna kontrola svih bitnih poluga društvene moći. Kad ističu razlozi zbog kojih se vodi određena real-politika vlast, posebno izvršna vlast ističe najpre nacionalne, potom državne interese.

U takvom društveno-strukturalno i društveno-sistemski, pa i društveno-kulturalno uspostavljenom „etnonacionalizovanom“ društvu, uspostavlja se i primeren sistem društvene promocije (sticanje javnih priznanja, ugleda i dobrih položaja u društvu). To bitno utiče i na „kadrovska rešenja“ pri kandidovanju i postavljanju odgovarajućih, „podobnih“ pojedinaca na društveno važne funkcije, ali i na način socijalizacije mlade generacije kao i na „korisno“ ponašanje svih ostalih u društvu koji nastoje poboljšati svoj ukupni, materijalni i nematerijalni status u društvu radeći za dobro vladajuće nacije.

Ne ulazeći u sve već uočavane posledice „etnonacionalizacije društva“, i generalno, kao i specifično u odnosu na „etnonacionalizaciju“ današnjeg „postsocijalističkog“ društva Srbije, trebalo bi naglasiti da je postsocijalistička „tranzicija“ u Srbiji, ali i u ostalim društvima nastalim nakon raspada SFR Jugoslavije, suštinski bila više u znaku „etnonacionalizacije“ nego u znaku „demokratizacije“ društva. Tu je i dublje objašnjenje uočenih autokratičnih tendencija u načinu funkcionisanja vlasti o čemu se u novije vreme posebno raspravlja.

Naravno, ako je društvo „etnonacionalizovano“ realno je očekivati prevlast političkih stranaka i drugih aktera kojima su interesi dominantne nacije najbitnija politička odrednica. Tu je objašnjenje i za veliku popularnost Srpske napredne stranke u izbornom telu Srbije i učestalo podržavanje njenog lidera i njenih kadrova, uprkos brojnim lošim političkim potezima i lošim posledicama takvih odluka po kvalitet života svih, pa i one društvene većina koja podržava sadašnju sveprisutnu vlast ove stranke.

U takvoj „etnonacionalizovanoj“ konstituciji postjugoslovenskih društava, dakle ne samo u Srbiji, treba tražiti objašnjenja i za produžena „post-Dejtonska“ stanja „faktičkog neprijateljstva“ u odnosima između novouspostavljenih postjugoslovenskih društava, ali i u sporom prevladavanju ekonomskog i ukupnog nepovoljnog zatečenog stanja iz „godina socijalističke izgradnje“, kao i u otklanjanju razornih efekata „devedesetih godina“ kada su ta dojučerašnja „republička“ društva ušla u unutrašnje i međusobne ratne sukobe.

Iako to ne mora biti uočeno ni kod ključnih društvenih aktera „etnonacionalizovanog društva“, koji nisu nužno samo javno pronosirani „nacionalisti“, niti od strane svih koji pristaju da žive svoj svakodnevni život po „logici“ takvog društva, uspostava takvog „etnonacionalizovanog društva“ je u suštini antimoderni smer konstitucije i razvoja društva. Jer, moderna društva nisu svodiva na „nacionalni supstrat“, ma kolika je brojnost vladajuće nacije. Moderna društva ne izvode svoju socijalnu integralnost iz etničke osobenosti većine njenih građana. Akteri „etnonacionalizovanog društva“, ma koje da su njihove subjektivne namere, čine i kratkoročno i dugoročno loše upravo „svojoj etniji“.

Imajući u vidu osobenosti „etnonacionalizovanih“ društava (ovde su samo neke izričito pomenute) razumljivije postaju i određene sličnosti između današnjeg „novog“ i onog „starog“ socijalističkog društva, kao što je, na primer, faktičko uspostavljanje „jednopartijskog“ sistema u uslovima nominalnog „višestranačja“, uspostavljanje i snaženje kulta vođe, učestalo vaninstitucionalno delovanje nosilaca javnih funkcija, uprkos proklamovanoj težnji da se uspostavi „pravna država“, učestalo „simuliranje demokratije“, ugrožavanje slobode medijskog delovanja, opstajanje društvene promocije i prava delovanja prevashodno nacionalno lojanih i „podobnih, i sl. Navedene sličnosti nisu nešto što nam je ostalo iz dojučerašnjeg socijalizma već su očekivani „funkcionalni korelati“ dosadašnje „etnonacionalizacije“ društva Srbije kao društveno-strukturalnog procesa koje je na delu od početka 1990-ih. Tu je i objašnjenje što proces „razaranja društva“ koji je izrazito obeležio godine devedesete i “ Miloševićevu eru“, nije prekinut „oktobarskom revolucijom 2000. godine, već još uvek traje.