Nada Sekulić: Skriveni rat

 Štaviše, udeo međunarodne zajednice u poticanju konflikata je sasvim očigledan, a sada već kontinuiranim razbuktavanjem i umnožavanjem novih žarišta sve veći i veći.

Tragedije koje se pri tom događaju ostaju prećutane, ili se selektivno prikazuju kao deo senzacionalističkih medijskih novosti, a ne kao konstitutivni i ključni aspekti ratnog dešavanja, uz preispitivanje šireg konteksta u kome se one dešavaju i kojim su potaknute.

Političke konsekvence tog rata daleko je lakše definisati i naći pozitivne strane u njima nego egzistencijalne, jer se tim konsekvencama, naročito kada je Srbija u pitanju, niko još nije sistematski pozabavio.

Šta je za konkretne pojedince – građane Srbije koji su bili pod vojnom obavezom u SFRJ, značilo otići u rat u uslovima u kojima nije bilo proglašeno ratno stanje, neretko odlazeći na ratišta bez obuke i sa zvaničnom informacijom da idu na vojnu vežbu? U kom smislu je ovakva strategija vlasti bila ključna za započinjanje rata, a kakve posledice je imala po egzistenciju ljudi na koje se odnosila? Šta je za građane Jugoslavije značilo olako prenebregavanje Ustava i zakona u dugotrajnom procesu raspada Jugoslavije? Šta je za vojnika na ratištu značilo ukidanje statusa narodnog vojnika pod okriljem SFRJ i JNA i prelazak u status srpskog vojnika? U ponoru proliferacije najrazličitijih formacija – ostataka JNA, TO, dobrovoljačkih grupa različitih ideoloških profila, partijskih najamnika, specijalaca, oružanih formacija službe bezbednosti, novih republičkih vojski sa njihovim podformacijama, snaga UN-a, NATO-a, stranih specijalaca plaćenika, stranih dobrovoljaca, pripadnika Legije stranaca, šta je mogao da znači „pravedan“ rat i uređeni vojni angažman za pojedinca koji je neposredno bio učesnik u ratu? Šta je u ratu koji se vodio po naseljima konkretno značilo ratno pravilo razdvajanja civila od naoružanih vojnika? Šta je za ljude koji su živeli u blizini ili na samom ratištu značilo pojavljivanje paravojnih formacija, angažovanih u okviru sistema bezbednosti na posebnim zadacima? U kakvoj situaciji su bili oficiri na ratištu i kako su donosili svoje odluke? Kako je izgledala linija komandovanja u tom ratu, pogotovo u ključnim momentima u kojima je bilo mnogo ljudskih žrtava i stradanja? Kroz kakve relacije i regulacije moći u neposrednim međuljudskim odnosima je došlo do nestanka JNA i kroz kakvu promenu ideologije u svesti ljudi? Kako su izgledala u konkretnom egzistencijalnom kontekstu prva odstupanja od godinama negovanog ustrojstva i ideologije tadašnje države i same JNA? Kakvi diskontinuiteti i granične egzistencijalne situacije su se kroz to otvorile u životima ljudi koji su u to vreme bili deo oružanih snaga pod komandom JNA? Kako se u životima ljudi koji su bili na ratištu manifestovalo urušavanje zakona, kakav raskorak su oni videli između medija i medijske slike o ratu i sopstvenog iskustva? Kakav je za njih to bio rat, po kakvim pravilima (ili sa kakvim odsustvom pravila) je on vođen i da li je on doveo do razrešenja nečega što je u njihovom životu bilo bitno? Napokon, ovo su ljudi koji su se najneposrednije suočili sa biološkim aspektima ovog rata, ostavši bez delova tela, bez zdravlja, ili suočavajući se sa smrću najbližih. Koliko je ovo oštećenje iz njihove perspektive društvo prepoznalo kao društveni invaliditet, a ne samo kao ličnu osakaćenost i tragediju velikog broja ljudi u ratu? Koliko se oni danas, sa svojim oštećenjem, osećaju članovima ovog društva? Koliko ih se vojska, u čijem sastavu su nekada bili, a koja se danas pojavljuje u sasvim novom ruhu, posle svega seća?

Na kraju, da li su ovo vanredni slučajevi i vanredna iskustva vezana samo za jugoslovenski rat, ili su to iskustva koja čine osnovnu potku svakog rata?

U razmatranje je uzet ratni period od 1991. do 1995. godine, te su naši sagovornici u ovom istraživanju bili ratni vojni invalidi koji su u ratu učestvovali i stekli invaliditet u tom periodu, a obrada nekih od raspoloživih podataka o broju poginulih, strukturi invalida i sl, takođe se odnose na ovaj period (uz jedan izuzetak, gde je reč o listi korisnika invalidnine koja sadrži zbirne podatke za sve učesnike ratova 1991-1999, o čemu je data odgovarajuća napomena u tekstu).

Srbija je jedina država u regionu koja nema javne podatke o broju poginulih u ratu vezanom za raspad Jugoslavije. On je obavijen velom ćutanja…

Prema podacima hrvatskog Ureda za zatočene i nestale, u Hrvatskoj je od početka građanskog rata do akcije „Oluja“ poginulo 11.834 ljudi, među kojima 6.790 Hrvata i 298 Srba. U tu brojku nisu uvršteni podaci o pogibiji pripadnika „Vojske Republike Srpske Krajine“, kao ni civila koji su bili u njihovoj nadležnosti. Po istom izvoru, u akciji „Oluja“ i „Bljesak“ poginulo je 1.000, a nestalo 800 osoba, bez specifikacije po etničkoj osnovi (Radović, 2004:49-50). Podaci Veritasa, pak, govore o 1.934 poginule osobe u akciji „Oluja“ i o 1.429 nestalih osoba. Do avgusta 2005. godine Veritas je napravio poimeničnu bazu podataka, sa brojkom od 6.791 poginulih i nestalih lica sa područja RH i bivše RSK, uglavnom srpske nacionalnosti. 2.666 osoba na tom spisku vode se kao nestale. (Dokumentacioni centar Veritas, 2005). Ovi podaci odnose se na osobe koje su imale boravište u Hrvatskoj.

Prema podacima Ekspertske grupe UN, do kraja 1992. godine na teritoriji Hrvatske poginulo je više od 16.000 ljudi (Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780, 1992).

Prema podacima Državne komisije za zdravstvo BiH, broj ubijenih i nestalih u periodu od 1992. do 1995. je 278.000. Prema tom izvoru, 140.800 među njima su Bošnjaci (najvećim delom civili), 97.000 Srbi (najvećim delom vojnici) i 28.400 Hrvati (Radović, 2004; Državna komisija za zdravstvo BiH, www.hdmagazine.com/nrp/census.html).

Prema podacima Boračke organizacije Republike Srpske iz 2004. oko 23.000 boraca poginulo je u sastavu VRS u periodu od 1992. do kraja 1995.

Ovi podaci nisu i verovatno još dugo vremena neće biti međusobno koordinisani, a način dolaženja do njih nije uvek jasan ili ekspliciran, što bi bio preduslov stručnog i pouzdanog diskursa, uključujući tu i ekspertske izveštaje UN.

Srbija je jedina zemlja u regionu koja ne raspolaže zvaničnim podacima o svojim državljanima koji su poginuli u ratu, a podaci na osnovu raštrkanih i nepotpunih izvora ne omogućuju realnu procenu.

Prema poslednjim zvaničnim podacima Ministarstva za boračka pitanja do kojih smo mogli doći tokom ovog istraživanja, početkom 2012. godine u Srbiji ima 4.111 osnovnih korisnika porodične invalidnine. Korisnikom se ovde smatra poginulo lice u periodu od 17.08.1990 do 1996. godine, na osnovu kog više lica članova porodice može steći pravo na invalidninu. Ovi podaci su zbirni i na osnovu njih nije bilo moguće doći do posebnih demografskih karakteristika korisnika. Oni zapravo označavaju minimalni broj poginulih u sastavu oružanih snaga JNA, a zatim Srbije, za koje je država Srbija preuzela odgovornost.

Distriktivniji podaci o korisnicima koji su ovo pravo stekli na osnovu učešća poginulog člana porodice u oružanim sukobima do kraja 1995. godine dobijeni su na osnovu dela neobrađenih spiskova korisnika porodične invalidnine za period od 17.08.1990. do kraja 1995. godine (period učestvovanja u ratu poginulih na osnovu kog je pravo stečeno). Liste na osnovu kojih je pravljena analiza obuhvataju 1.245 osnovnih korisnika (odnosno poginulih), na osnovu kojih je pravo steklo od jednog do šest i više članova porodica korisnika invalidnine, ukupno njih 3.217. Ovaj uzrok nije reprezentativan, već predstavlja prigodnu raspoloživu primarnu građu do koje smo mogli doći u toku istraživanja na osnovu kojeg je napravljena analiza.

Ogromna većina korisnika stekla je pravo korišćenja invalidnine u vreme najžešćih oružanih sukoba, tj. 1991, 1992. i 1993. godine, a samo mali broj 1994. i 1995. godine.

Među 3.218 korisnika invalidnine u svojstvu člana porodice poginulog, nalazi se 59,7 odsto žena i 40,3 odsto muškaraca. I u ovom slučaju, najveći broj korisnika su domaćinstva koja se sastoje od roditelja ili pak domaćinstva sa samo majkom ili samo ocem (43,4 odsto), zatim slede porodice sa suprugom i decom (23,6 odsto), a na trećem mestu du domaćinstva sa roditeljima, suprugom i decom (16,2 odsto). Čak 43,4 odsto poginulih nije bilo oženjeno i nije imalo decu (tj. pravo su stekli samo otac i/ili majka

Podaci sa VMA

Najviše poginulih dopremljeno je na VMA u oktobru (8,89 odsto) i novembru (8,17 odsto) 1991, kao i u maju (8,81 odsto) 1992. godine. U prvom i drugom slučaju, reč je o vremenu kada su se odvijale borbe oko Vukovara i u istočnoj Slavoniji. Borba oko Vukovara je bila najveća i najpogubnija borba po broju učesnika i vremenu trajanja koju je izvela JNA u ratu 1991. U trećem slučaju, reč je o vremenu razbuktavanja rata u Bosni, nakon raspada Predsedništva BiH u aprilu. Krajem aprila formirana je i SRJ, a u toku aprila (6. aprila) BiH je i međunarodno priznata. JNA se još uvek nije bila povukla iz Bosne, tako da u toku maja 1992. dolazi do intenzivnih oružanih borbi vezanih za cepanje Bosne i Hercegovine na tri dela.