Zašto nam potreban „Lex Specialis“ o legalizaciji romskih naselja u Srbiji?

Organizacije civilnog društva i brojni stručnjaci su još od usvajanja Ustava Republike Srbije u novembru 2006. godine i Strategije za integraciju Roma iz 2009. godine ukazivale na brojne teškoće zbog nerešavanja ovih problema koji su mogli biti rešeni da je bilo političke spremnosti da se organizuje javna rasprava o novim zakonskim rešenjima koja bi stvarno unapredila standard života Roma u Srbiji. Poslednji zakon o legalizaciji, koji je usvojen krajem 2013. godine, ne pruža mogudnosti stanovnicima romskih naselja u Srbiji da legalizuju svoje stambene objekte. U tom smislu, Liga Roma predlaže platformu za izradu i usvajanje Lex specialisa o legalizaciji romskih naselja (dalje: Lex specialis) oslanjajući se na činjenicu da je Srbija 2004. godine potpisala Bečku deklaraciju u kojoj se naglašava značaj zakonodavstva u ovoj oblasti i predviđa da će urbana, socijalna i ekonomska integracija neformalnih naselja u celokupnu gradsku strukturu predstavljati ključni faktor u pripremi za pristupanje EU.
U Srbiji je i tokom socijalizma samo mali segment zaposlene romske populacije bio uključen u oficijelnu proviziju stanova (u društvenom vlasništvu), dok je većina bila prinuđena na „izlazne“ strategije, odnosno snalazila se van pomenutog sistema stambene provizije, samogradnjom, kako u već postojećim romskim naseljima tako i u novoformiranim. To je rezultiralo velikim brojem romskih naselja koje karakterišu siromašno stanovanje, niska infrastrukturna opremljenost, često ilegalna gradnja.
Republika Srbija je 2005. godine pristupila regionalnom programu za unapređivanje položaja Roma u centralnoj i jugoistočnoj Evropi „Dekada inkluzije Roma 2005-2015“. Akcioni planovi usvojeni su u oblastima u kojima su Romi najugroženiji (obrazovanje, stanovanje, zdravstvo i zapošljavanje). Jedan od najtežih problema je svakako stanovanje i po svim istraživanjima u ovoj oblasti, Romi su daleko ispod standarda u kojima živi većinsko stanovništvo.
Prema istraživanju iz 2002. godine (Jakšić, Bašić), u 120 opština u Srbiji postoji 593 naselja, većih od 100 stanovnika i pretežno nastanjenih Romima. Značajan je podatak da je u periodu do II svetskog rata nastalo 58,5%, odnosno 347 od 593 naselja. Ovi podaci govore da su u Srbiji romska naselja stara, da su ona, bez obzira na teškoće koje imaju, ipak uklopljena u lokalni urbani milje. I pored toga što se radi o „starosedeocima“ u gradovima oko 70% tih starih naselja je i posle skoro jednog veka nelegalno. Procena je da oko 70% populacije Roma u Srbiji živi u romskim naseljima, a da samo oko 5% Roma živi u socijalnim stanovima javnog sektora (u većinskoj populaciji taj procenat je niži, i iznosi 3%, ali u apsolutnom iznosu znatno veći). Imajući u vidu dimenzije siromaštva i socijalne isključenosti Roma, taj procenat je izuzetno nizak. Naime, dok se u ukupnoj populaciji 14,7% stanovništva suočava sa problemima siromašnog stanovanja, to je slučaj sa 64,1% romske populacije. Strategija za unapređenje položaja Roma navodi da 39% Roma nema odgovarajuće snabdevanje vodom, a da 5% nema nikakve sanitarne uređaje (u slamovima 25%).
Problem romskih naselja je posledica istorijskih, socioekonomskih uslova i etno-klasnih razlika u ex-Jugoslaviji, ali i poslednjih dvadesetak godina u Srbiji.
Ovaj problem nije samo zakonski, planerski ili administrativni problem. To je problem, tj. posledica urbanističke i razvojne diskriminacije. Da bi smo sprecili dalje propadanje, omogućili razvoj stanovnika tih naselja i imali gde da smestimo ljude koji će tek biti raseljavani , najbolje je posebnim i hitnim zakonom sprečiti novi potencijalni progon Roma, pred naletom već viđenih buldoždera.
Ustavni osnov za donošenje ovog zakona sadržan je u odredbama člana 97. tačkama 7, 12. i 17. Ustava Republike Srbije kojima je utvrđena nadležnost Republike Srbije da uređuje i obezbeđuje svojinske i obligacione odnose i zaštitu svih oblika svojine, politiku i mere za podsticanje ravnomernog razvoja pojedinih delova Republike Srbije, uključujući i razvoj nedovoljno razvijenih područja, organizaciju i korišćenje prostora, kao i druge odnose od interesa za Republiku Srbiju, u skladu s Ustavom.
U članu 14. stav 2. Ustava Republike Srbije predviđeno je da država jemči posebnu zaštitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i očuvanja njihovog identiteta. Takođe, član 21. stav 4. Ustava Republike Srbije predviđa da se ne smatraju diskriminacijom posebne mere koje Republika Srbija može uvesti radi postizanja pune ravnopravnosti lica ili grupe lica koja su suštinski u nejednakom položaju sa ostalim građanima. Na sličan način u članu 76. stav 3. Ustava Republike Srbije utvrđeno je da se ne smatraju diskriminacijom posebni propisi i privremene mere koje Republika Srbija može uvesti u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu, radi postizanja pune ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i građana koji pripadaju većini, ako su usmerene na uklanjanje izrazito nepovoljnih uslova života koji ih posebno pogađaju.
Glavne karakteristike ovih naselja koja mogu odmah da se legalizuju su:
a) Sastoje se uglavnom od skromnih individualnih stambenih objekata u prigradskim naseljima, koje su gradile siromašnije porodice od sopstevnih sredstava,
b) Uopšte, uslovi života su pristojni, a porodice koje žive u njima rešile su na ovaj način svoje stambene potrebe i nisu dobijale stambene kredite ili stanove od svojih preduzeća, jer nisu ni bili zapošljeni;
c) Komunalne usluge su, u manjoj ili većoj meri, uvek prisutne, što ukazuje da je država, podržavajući neformalnu urbanizaciju, u izvesnoj meri bila i sama saučesnik u prekršaju, ali i tim činom praktično legalizovala mahale, tj. romska naselja.
Posledice odlaganja legalizacije romskih naselja su:
a) Ignorisanje legalizacije i planova za urbanistički razvoj romskih naselja i uopšte razvoja romske zajednice u Srbiji može dovesti do konflikata u korišćenju zemljišta i etničkih tenzija.
b) Problemi životne sredine u neformalnim naseljima su očigledni (od 100 Roma, jedan doživi 60-tu godinu života, a smrtnost dece je 3,5 puta veća od većinske zajednice) nedostatak kanalizacije, odlaganje čvrstog otpada, zagađenje vazduha, nedostatak otvorenog prostora/provetravanje prostora naselja, itd.
c) Odlaganje i neefikasna politika prema romskim naseljima predstavljala bi politički stav koji može naići na ozbiljnu reakciju romske i međunarodne zajednice i usporiti procese evropskih integracija.