Istorija i Srbija: Pre skoro 300 godina Španci su živeli u Banatu, a Zrenjanin je imao svoju Barselonu

Dušana Juvanina iz Zrenjanina dugo je mučila jedna dilema – odakle potiče njegovo prezime?

Iako se istorija njegove porodice vezuje za Banat i Vojvodinu vekovima unazad, nije susretao nikoga sa sličnim prezimenom, a poseta jednog Katalonca iz delegacije Evropske unije u Srbiji otvorila mu je oči.

„Razmenili smo vizit karte i, kada je pogledao moju, pitao me je da li mi je originalno prezime Juvanin – odgovorio sam da je originalno Juanin, bez slova `V`.

„Onda me je upitao me je da li sam svestan da je moje prezime u Barseloni vrlo često – poput Petrovića ili Đorđevića u Srbiji“, priča nekadašnji zamenik predsednika Skupštine opštine Zrenjanin za BBC na srpskom.

Ubrzo se uverio da je to istina, shvatio je da mu koreni sežu do Iberijskog poluostrva i kockice su složile – njegovi preci bili su španski kolonisti koji su kratko naseljavali Banat u 18. veku.

Doseljavanje Španaca u Banat odvijalo se u tri talasa između 1735. i 1738. godine, po nalogu Dvorskog saveta Habzburške monarhije sa sedištem u Beču koji je 14. novembra izdao nalog za početak prvog talasa.

• Kako su izgledale sportske igre na Paliću koje su postojale 16 godina pre Kubertenovih
• Između krsta i polumeseca – 500 godina od pada Beograda u ruke Osmanlija
• Jedinstven u Evropi – 112 godina star par svetionika nadomak Beograda

Međutim, zbog teških uslova za život u tada močvarnom području, Španci su se tek nekoliko godina zadržali tamo.

Razboljevali su se i umirali od različitih bolesti, a oni koji su preživeli ubrzo su napustili Banat, kaže za BBC na srpskom istoričar Filip Krčmar, Zrenjaninac i autor teksta Tragom španskih kolonista u Banatu koji je objavljen u 82. zborniku Matice srpske.

Gotovo da ne postoje materijalni dokazi o boravku Španaca na ovim prostorima, a jedan od retkih je mapa Banata iz 1740. godine u knjizi istoričara Frančeska Griselinija Pokušaj političke i prirodnjačke istorije temišvarskog Banata, kažu iz Narodnog muzeja u Zrenjaninu za BBC na srpskom.

Na njoj je ubeleženo naselje Nova Barselona, a Zrenjanin (tadašnji Bečkerek) označen je kao Bečkeros.

Uprkos tome, španski kolonisti upamćeni su po tome što su doneli drvo duda u ove krajeve i počeli sa uzgajanjem svilenih buba, učestvovali su u obnovi Bečkerečke tvrđave i izgradnji žitnog magacina.

Sećanje na ovu epohu održava i orkestar Nova Barselona, čije je ime služi kao „podsetnik i osvrt“ na istoriju Zrenjanina, ističe osnivač i dirigent orkestra, Milan Aleksić, za BBC na srpskom.

Kako su Španci dospeli u Banat

Otomanska vojska predvođena Mehmedom Pašom Sokolovićem je 1552. godine osvojila Temišvar, a iste godine je formiran i Temišvarski pašaluk u čijem sklopu je bio veći deo Banata.

Ovaj region bio je deo Otomanskog carstva sve do sklapanja Požarevačkog mira 1718. godine, između Habzburške monarhije i Turske – Banat je tada kao vojna regija pripao Habzburzima.

Početkom 18. veka bilo je previranja i na drugom kraju Evrope – španski kralj Čarls II umro je 1700. godine posle čega je usledio Rat za špansko nasleđe koji je trajao od 1701. do 1714. godine.

Potencijalni naslednici španskog prestola dolazili su iz redova austrijskih Habzburga i francuskih Burbona, pa je borba za presto podelila Španiju – jedni su bili na strani Habzburške monarhije i među njima je bilo Katalonaca, dok su drugi stali uz francusku dinastiju.

Rat su dobili Burboni, a mnogi koji su se borili na poraženoj strani bili su prinuđeni da beže iz zemlje i utočište su našli u Habzburškoj monarhiji.

Selili su se po monarhiji, od Beča i Budimpešte do Napulja i Sicilije, ali nisu uspevali da se prilagode i vlasti su rešile da ih pošalju u novoosvojene banatske teritorije koje su posle proterivanja Turaka bile slabo naseljene.

„Pominje se da je tada u celom Banatu, od Tise do Karpata, živelo samo od četiri do 10 hiljada ljudi, pa su tada počeli da se naseljavaju mnogi narodi i sa njima su stigli Španci“,

„Banat je u 18. veku na neki način bio ono što će u 19. postati Amerika – doseljavani su Francuzi, Nemci, Italijani, Francuzi i u tom periodu je podsećao na Divlji zapad“, kaže Dušan Juvanin.

Ovaj Zrenjaninac je, tragajući za poreklom svog prezimena, prikupljao je podatke kroz razgovore sa sugrađanima i različitim arhivima, a kaže i da planira da piše o ovoj temi.

U početku su stizali u Pančevo, zatim u Vršac, Temišvar i druga banatska mesta.

Na kraju, u Zrenjaninu je oformljeno naselje Nova Barselona koje su za njih izgradile lokalne zanatlije, navodi se u tekstu Filipa Krčmara za Maticu srpsku.

Prema Milekerovim spisima, ovo naselje izgrađeno je 1737. godine.

„Bitno je naglasiti da nije ceo grad bio Nova Barselona, već samo to naselje koje su gradile zanatlije iz Zrenjanina, Vršca, Pančeva i drugih mesta“, podvlači Juvanin.

O egzilu katalonskog stanovništva posle Rata za špansko nasleđe pisao je i profesor Univerziteta u Barseloni, Augusti Alkobero, u svom delu Nova Barselona na Dunavu.

„Neradnički narod“ bez šanse za opstanak u močvari

U naselje Nova Barselona stigle su 74 španske porodice, navodi se u Milekerovom delu Pokušaj naseljavanja Španaca u Banat.

Habzburški činovnik Jozef Huber, koji je bio odgovoran za smeštanje i uklapanje Španaca, zapisao je da je to bio „neradnički narod, koji je mnogo nedaća prouzrokovao i zato je udaljen iz Beča“, navodi se u spisima Feliksa Milekera.

„Čak se za jedan par navodilo da žena pije više od svog muža“, kaže Filip Krčmar, citirajući Milekera.

Iako istoričar sa početka 20. veka napominje da su Španci u Banatu završili po kazni, postoje i drugačije verzije priče.

Jednu od njih je tokom odrastanja u Zrenjaninu čuo i Milan Aleksić, osnivač i dirigent orkestra Nova Barselona.

„Veruje se da su poslati ovde zato što su imali iskustava sa kopanjem kanala, pa su došli kako bi isušili močvare kojih je bilo mnogo u ovim krajevima“, prepričava on jednu od starih bečkerečkih legendi o Špancima.

„Naravno, sve su to priče koje smo mogli da čujemo od drugih ljudi sa ovih prostora i ne možemo ih uzimati kao pouzdane činjenice“, napominje Aleksić.

U delu Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, istoričar Miroslav Jankulov navodi da su Španci bili „izvrsni vrtari, vinogradari i zanatlije“, o čemu donekle svedoči i uzgoj svilenih buba kojim su se bavili.

Istorijski izvori saglasni su u jednom – španska kolonizacija Banata bila je kratkog daha.

O tome je pisao i istoričar Aleksandar Stanojlić u monografiji Petrovgrad (Veliki Bečkerek) koja je izdata 1938. godine.

„Španjolci su se jedva par godina održali u Bečkereku, jer nisu mogli da izdrže nezdravu klimu. Brzo su poumirali, tako da ih već 1744. godine više nije bilo u Bečkereku“, navodi se u monografiji.

Na ruku im nije išao ni novi rat između Habzburške monarhije i Turske (1737-1739), pa su oni koji nisu stradali od „močvarne groznice“ bili primorani da se odsele, pretežno u Budimpeštu, piše u Milekerovim spisima, a prenosi Filip Krčmar.

Perlez i „mali, crnomanjasti, kovrdžavi ljudi“ u banatskoj ravnici

Ako vas put navede u Perlez, banatsko mesto zapadno od Titela i južno od Zrenjanina, steći ćete utisak da se nalazite u uobičajenom selu za ovo podneblje.

Ravnica, crkva i park na sred sela, kuće uz šorove (ulice u lokalnom slengu) sa prostranim dvorištima u pozadini, ispred njih klupe na kojima stariji meštani uglavnom provode podneva uz ulice koje se ukrštaju pod pravim uglom.

Pa opet, ima nešto neobično u ovom selu – nazivi mesta u Banatu uglavnom imaju srpsko, mađarsko, nemačko, rumunsko ili slovačko poreklo.

Španija nije zastupljena u ovom delu Vojvodine, ali Perlez je izuzetak.

Ramon Frederik de Vilana Perles bio je španski plemić koji je živeo u 17. i 18. veku, a u vreme vladavine Čarlsa VI bio je zadužen da luku Fijume (današnja Rijeka u Hrvatskoj) spoji sa habzburškim teritorijama u koje su se prostirale na prostoru današnje Vojvodine.

Njegov sin Fransesk Vilana Perles I Fabregas kasnije je bio imenovan guvernerom Temišvarskog Banata i nosio je tu titulu od 1753. do 1759. godine.

Iako kratka, njegova vladavina ovim delom Vojvodine ostavila je pečat – države su se menjale, ali je Perlez i stotinama godina kasnije zadržao ime koje je dobio u čast ovog španskog velikaša.

Pored Perleza, Španija živi i u Tarašu, selu koje se prostire severno od Zrenjanina uz tok reke Tise.

Zbog nepovoljne klime, lokalne vlasti su sredinom 18. veka pokušale da pronađu pogodniju lokaciju gde bi mogle da smeste španske koloniste i izbor je pao na ovo mesto, kaže Milan Aleksić.

„Ono je na uzvisini i tamo stalno duva vetar i močvarno područje nije bilo toliko surovo u ovom delu Banata,“ priča on.

Španci se nisu dugo zadržali ni tamo, ali se njihov trag vidi i danas, smatra Aleksić.

„U Tarašu postoji jedna komuna `Španaca` još iz onog vremena – i dan danas možete videti male, crne, kovrdžave ljude koji fizionomijom neodoljivo podsećaju na Špance“, dodaje on uz osmeh.

Španski duh u Zrenjaninu – pozorište, posebna prezimena, dud i svila

O zaostavštini španskih i katalonskih doseljenika iz 18. veka može se pročitati i u delu književnika i reditelja Milana Tutorova pod nazivom Banatska rapsodija.

Oni su učestvovali u izgradnji današnjeg Trga slobode u Zrenjaninu koristeći ostatke Bečkerečke tvrđave koju su porušili Turci, navodi Tutorov.

Takođe, zidaju i veliki žitni magacin, tada najveću građevinu u Bečkereku, koja će kasnije postati pozorište čiji će direktor biti baš Milan Tutorov.

On u svom delu, poput Milekera i Jankulova, napominje da su Španci bili vrsni svilari u to vreme i da su u Banat doneli drvo duda kojim se hrane svilene bube.

• Ko je Banović Strahinja: Vanvremenski junak koji prašta i ruši tabue
• Vojvoda Živojin Mišić – „ko ne zna za strah, taj ide napred“
• Vojvoda Stepa Stepanović – skromni vojskovođa blistave karijere

Ono što i danas intigira mnoge Zrenjanince je poreklo prezimena u ovim krajevima – neka od njih jednostavno odudaraju od uobičajenih porodičnih imena.

„Tako postoje prezimena poput Solar od španske reči sunce ili Juanin od reči mlad.

„Onaj ko ne zna ovaj deo istorije ovog podneblja, zapitao bi se otkud takva prezimena u Banatu“, kaže Aleksić iz orkestra Nova Barselona.

Prezime Dušana Juvanina i dalje mnoge dovodi u zabunu.

„Prema onome što sam pronašao, ima nas 18 sa ovim prezimenom, svi smo rođaci i iz Vojvodine smo“, tvrdi on.

Kako kaže, prezime njegove porodice bilo je Juanin, ali je u njegovom slučaju matičar greškom dodao slovo `V`.

Istražujući poreklo prezimena, Dušan je utvrdio da je veoma popularno u španskoj pokrajini Kataloniji.

„Čak je i jedna lokalna televizija nosila naziv Juanin TV, kao i golman rukometnog kluba Barselona“, ističe on.

Itiče da mu je Katalonac iz delegacije EU objasnio da njegovo prezime potiče od katalonskog imena Đuan (Juan), a sufiks „in“ je karakterističan za Banat.

To ga je inspirisalo da bolje upozna porodičnu istoriju i pronašao je podatke koji sežu do 1778. godine.

Saznao je da se žena sa malim detetom koja je nosila prezime Juanin naselila u Vranjevu, naselju u blizini Novog Bečeja, a iz crkvenih knjiga ustanovio je da su svi njegovi preci bili Srbi pravoslavne veroispovesti.

„Posle sam negde pročitao da su Katalonci prilikom selidbe ostavljali siročad i samohrane majke sa decom, jer nisu mogli ni o svojim porodicama da se brinu.

„Fali mi ta spona, taj otac ovog pretka koji je rođen 1778. godine – još uvek ne znam kada se desio prelaz, ali, eto, prezime je ostalo“, dodaje on.

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]